Niet zo zwart-wit

Je zou je kunnen afvragen wat de toegevoegde waarde is van nog een documentaire over de zaak-O.J. Simpson. Er zijn er tientallen, en vorig jaar kwam er bovendien nog een elfdelige dramaserie uit over de beruchte moord en rechtszaak. Maar terugkijken op de misdaad die de hele wereld in de jaren negentig bezighield, biedt juist een interessant perspectief op de maatschappij van nu. Regisseur Ezra Edelmans lange documentaire van in totaal maar liefst zevenenhalf uur wordt een ‘magnum opus’ genoemd. Hij vertelt de zaak niet nog eens dunnetjes na, maar plaatst hem in de Amerikaanse cultuur. Daardoor zet de film aan het denken over de verschuivende verhoudingen op het gebied van ras, sociale klasse, en gender. ‘Edelman heeft Simpson gebruikt als kapstok om de diepte in te gaan,’ zegt idfa-programmamaker Laura van Halsema. ‘De film gaat over zijn persoonlijkheid, maar ook over de rol van afkomst en roem in het verhaal. Edelman laat vanaf de jaren vijftig tot aan het geruchtmakende proces zien wat er allemaal op de achtergrond speelde.’ De zwarte inwoners van Los Angeles en de politie hebben een geruchtmakende geschiedenis. ‘Als je ziet dat er decennia van geweld tegen arme zwarte bewoners aan voorafging, en de rassenrellen rond Rodney King pas twee jaar daarvoor plaatsvonden, begrijp je veel beter hoe het kan dat een man die duidelijk bloed aan zijn handen had, werd vrijgesproken.’

(tekst gaat verder onder de foto)

O.J.: Made in America is een van de documentaires die vallen binnen het programma Shifting perspectives, dat draait om de beeldvorming rond ras en identiteit. De films scheppen een beeld van de eeuwenoude historische relaties tussen Afrika, Europa en de Verenigde Staten, die de verhoudingen in onze huidige wereld nog altijd beïnvloeden. Van Halsema is een van de samenstellers. ‘Het is een discussie die nu heel erg speelt: wie heeft het recht om iets te vertellen, en vanuit welk uitgangspunt? We willen onderzoeken wat in verschillende documentaires terug te zien is van driehonderd jaar geschiedenis, die uiteindelijk teruggaat naar de slavenhandel, kolonialisme en dekolonisatie. Veel discussies die nu gaande zijn, hebben met die periode te maken.’

Het is een periode geweest die gevolgen heeft op drie continenten, en idfa wilde daarom ook films uit Amerika, Afrika en Europa in het programma opnemen. In totaal vallen er dertien films binnen het programma-onderdeel. Van Halsema: ‘Er speelt in Amerika nu zo veel, bijvoorbeeld de black lives matter-beweging en het via social media openbaar gemaakte politiegeweld tegenover zwarte mannen. Maar het idee is om juist de driehoeksrelatie tussen de continenten te laten zien. Zo zijn er films over hoe landen in Afrika zich herstellen van het koloniale verleden en apartheid. Uit Europa hebben we Franse films die laten zien wat de invloed van iemands afkomst is op zijn kansen in het leven. Het uitgangspunt is dat we films programmeren die laten zien dat het belangrijk is wie het verhaal vertelt.’

En wanneer het verteld wordt. ‘We tonen drie Zuid-Afrikaanse films uit verschillende periodes na de val van apartheid,’ vertelt Van Halsema. ‘Men of Gold uit 2005 van Vincent Moloi, A Letter to Nelson Mandela uit 2013 van Khalo Matabane en The Giant is Falling uit 2016 van Rehad Desai. Het is interessant om te zien hoe de visie op Nelson Mandela in tien jaar veranderd is.’

De Nederlandse bijdrage komt in de vorm van Voices, waarin maker Miguel Peres dos Santos op zoek ging naar archiefbeelden van ongemakkelijke periodes in de geschiedenis van Nederland en de Antillen. Hij vond demonstraties van zwarte werknemers die minder verdienden dan witte, arme ontslagen werknemers van een olieraffinaderij op Aruba en pijnlijk racistische straatinterviews. Stilte en stemmen wisselen elkaar af om te laten zien hoe selectief het is wie gehoord werd en wordt. Deze film wordt ook vertoond in de Tolhuistuin, met aanvulling van spoken word-artiesten. Deze locatie toont net als het Bijlmer Parktheater en Podium Mozaïek een eigen selectie uit Shifting perspectives met speciale randprogrammering.

Hoewel ze blij is dat het er nu is, denkt Van Halsema dat een programma als Shifting perspectives volgend jaar of het jaar erop misschien nog uitgebreider zou zijn. ‘Documentaires hebben altijd een periode van reflectie nodig. Over een jaar of twee zullen waarschijnlijk heel veel films over dit onderwerp gaan. Dus misschien zijn we net te vroeg, maar het is ook interessant om het juist nu te doen. Als documentairefestival hebben we ook de mogelijkheid om een onderwerp op de kaart te zetten en er een actieve rol in te spelen, bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan de diversiteit van de makers. Ik denk dat de discussie net pas begint en ben benieuwd hoe hij zich ontwikkelt.’