Tikt, schraapt, ruist en piept

In 2007 componeerde Olga Neuwirth muziek bij een experimentele film van Viking Eggeling uit 1924. Voor zijn film had Eggeling met passer en lineaal honderden tekeningen gemaakt van geometrische figuren, die – zoals een vrolijke tijdgenoot grapte – het midden hielden tussen een zakkammetje en een panfluit. Vervolgens had hij de tekeningen een voor een op film vastgelegd. Daarbij dekte hij ze ook gedeeltelijk af met folie, zodat de figuren langzaam konden verschijnen en verdwijnen zonder dat hij steeds een nieuwe tekening hoefde te maken. Zo ontstond een soort tekenfilm, maar omdat Eggeling een dadaïstische kunstvernieuwer was, spreekt men liever van ‘mobiel schilderij’. Zelf noemde hij de film Symphonie diagonale.

Eggelings film wordt vaak beschreven in muziektermen.  Er zit tempo in de bewegingen, harmonie in de figuren, ritme in de veranderingen, en een musicoloog ontdekte zelfs dat de structuur van de film overeenkomt met de sonatevorm die Mozart, Beethoven en Brahms in hun symfonieën koesteren. Het schijnt trouwens dat Eggeling nadrukkelijk geen muziek wilde horen bij Symphonie diagonale, omdat hij vond dat de film al muziek voor de ogen was. Het lijkt een beetje op het verbod van moderne kantoorgebouwarchitecten om een plantje in de gestileerde vensterbank te zetten. Net als een vensterbank schreeuwt om een sanseveria, schreeuwt Symphonie diagonale om muziek.

Olga Neuwirths muziek tikt, schraapt, ruist en piept in een lekker vlot tempo. Het ritme past akelig precies op het verloop van de film en alleen daarom al moet het componeren een waar monnikenwerk zijn geweest. Wie er gevoelig voor is, hoort en ziet als vanzelf een swingende vierkwartsmaat. Soms breekt er een zachte zucht orkestmuziek door. En even lijkt er op de achtergrond een hond te blaffen, maar dat kan haast niet waar zijn. Het is een van de vele klanken in Neuwirths Musik zu ‘Symphonie Diagonale’ die moeilijk te duiden zijn, al komen ze nog zo bekend voor. Je zou ze kunnen gebruiken voor een luisterquiz – een combinatie van het Radio-4-spelletje Nootschieten en het aloude Raden maar van Kees Schilperoort, waarbij Neuwirth een beetje vals speelt door natuurlijke geluiden met elektronische te mengen. Maar het is ook geweldige muziek, dat zou een spelletjesfanaat bijna vergeten. Neuwirths uitgever meldt dat de compositie geschreven is voor trompet, trombone, twee slagwerkers, elektrische gitaar, piano, cello en cd-soundtrack. Zoveel traditionele instrumenten komen toch wel onverwacht.

Olga Neuwirth is een fenomeen. Dat weten ze in haar thuisland Oostenrijk al tientallen jaren en dankzij het Holland Festival 2016 kunnen we onze achterstand een beetje inlopen. Niet meer dan een beetje, want Neuwirth heeft in de afgelopen dertig jaar een indrukwekkende hoeveelheid grensoverschrijdende Gesamtkunstwerke gecomponeerd met allerlei combinaties van muziek, theater, beeldende kunst, slapstick, cartoon, architectuur, opera en film. Dat deed ze al toen multimediaprojecten nog niet in de mode waren en een componist kon wachten op problemen als zij de cultuur van de massa omarmde. Hoogdravende critici verweten haar met crossovers een gebrek aan componeertalent te willen maskeren. Dat zouden ze tegenwoordig niet meer durven beweren.

Neuwirth is niet te beroerd om zelf het podium te betreden in een groen kikkerpak met een ijzeren kroontje in heur haar, of in een roze kostuum en tekenfilmsokken, of verkleed als Mozart compleet met krullenpruik. De mozartpruik droeg ze om de mensheid te tonen hoe lamlendig er met componisten wordt omgesprongen. Want de schrijver Erwin Riess had haar gevraagd om ‘snel een opera te schrijven’ op zijn toneelstuk Der Don Giovanni Komplex. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. In een interview zei Neuwirth ooit dat ze een nieuwe compositie meestal snel in haar hoofd hoort, maar dat daarna de gruwelijke arbeid komt van het opschrijven van haar ideeën. Zij sprak van ‘urenlang krassen op papier om de gedachten over te dragen in het gecodeerde tekensysteem dat muziekschrift heet’. Gek wordt ze ervan. Zo produceert Neuwirth soms dertig seconden muziek op een dag, of ploetert ze ruim een jaar op een compositie van 95 minuten. Als zo’n stuk dan maar één enkele keer gespeeld wordt, en dat komt in onze premièrecultuur vaak voor, is ‘de discrepantie tussen uitvoeringstijd en arbeidstijd krankzinnig,’ zoals Neuwirth dat luid en duidelijk uitdrukt. Iedere moeder kent het gevoel wel een beetje als zij eens extra lekker heeft gekookt voor het hongerige gezin.

Neuwirth componeerde de gevraagde muziek voor Der Don Giovanni Komplex, maar haalde haar gram door tijdens de voorstelling noten van Mozart te kopiëren. Ze stond met mozartpruik op het podium en het gekras van pen op papier werd elektronisch versterkt de zaal in gestuurd, opdat het publiek real time kon ervaren hoe lang het duurt om een opera alleen al uit te schrijven. In één beweging door was het een aanklacht tegen de uitbuiting van componisten – of ze nu Haydn, Mozart of Neuwirth heten – door de hoge dames en meneren die best wel wat meer zouden kunnen betalen voor hun noeste arbeid. Dat componisten vaak niet weten wat ze het komende jaar zullen verdienen, komt niet omdat ze zo van die inkomensonzekerheid  houden. Ze nemen het op de koop toe. Neuwirth had de haastklus natuurlijk ook gewoon kunnen weigeren, maar ook bij een opstandige componist moet de kachel branden. Ze koos eieren voor haar geld, maar niet zonder haar tanden te laten zien.

Olga Neuwirth is een vrouw van vuur. In de loop der jaren heeft zij ongezouten haar zegje gedaan over de frustraties en noodzakelijke overlevingskunst van componisten, de bemoeizucht van opdrachtgevers in het algemeen en de jammerlijke cultuurafbraak in Oostenrijk in het bijzonder. Ik laat me niet wegjodelen, zei ze in een vlammende toespraak tegen de regeringsdeelname van de populistische fpö. In dit geval zocht ze bewust de strijd op, maar ook haar composities hebben met regelmaat tot controverse geleid, of ze nu wilde of niet. Een voorbeeld: in 2006 werd Neuwirth door de Salzburger Festspiele gevraagd om met Nobelprijswinnares Elfriede Jelinek het verschijnsel Don Giovanni opnieuw te duiden. Dat deden ze, maar hun duiding viel niet in de smaak en de opera werd geweigerd. Neuwirth vermoedt dat men ongelukkig was over twee onderwerpen die centraal stonden in de opera: geweld in het gezin en kindermisbruik (‘de dames hadden van Don Giovanni een pedofiel gemaakt,’ lezen we op internet). Maar een reden voor de weigering is nooit gegeven.

Een ander voorbeeld: in 1993 componeerde ze achtergrondmuziek voor een reclamefilmpje van Coca-Cola op verzoek van de Quay Brothers, een animatiekunsttweeling die net als Neuwirth tijdens dit Holland Festival in het zonnetje wordt gezet. Neuwirth bedacht een kort, vriendelijk verwrongen muziekje voor speelgoedgitaar, gitaar en klavecimbel. Het klinkt alsof er met onvaste hand aan de slinger van een muziekdoosje wordt gedraaid. Je kunt het vals, onbeholpen en raar noemen, maar ook grappig en vervreemdend, of een ongrijpbaar pakkend wijsje. Maar de verantwoordelijke persoon bij Coca-Cola was geschokt en bestempelde de muziek als ‘schadelijk voor de Amerikanse jeugd’. De Quay Brothers gebruikten de muziek later lekker toch voor het korte filmpje The Calligrapher. Oordeel zelf:

Het is een grote wens van Olga Neuwirth om klanken te vinden die ze nog nooit gehoord heeft. In haar boek Bählamms Fest – Ein venezianisches Arbeitsjournal lees je aan kleine dingen af hoe intens ze naar nieuwe klanken speurt. Ze beluistert hoe een enkele trompettoon zich onvoorspelbaar als een flipperbal over de daken en door de steegjes van Venetië verplaatst. Ze krijgt kippenvel van een opname van huilende wolven (senza-vibrato glissandi, boventoonarm, bereik es1-fis2, noteert ze en passant). En ze geniet van een voetbal die buiten tegen de muur wordt geknald terwijl ze in een kerk een schilderij van Tintoretto bewondert, omdat het heden en het verleden dan zo eigenaardig versmelten.

Luisteren is voor Neuwirth een levenshouding. In het Holland Festival 2016 zal ze erover spreken in ‘De kunst van het luisteren’. Tot welke muziek haar luisterkunst leidt is onder andere te horen in Torsion voor solo-fagot en in Kloing!, een voorstelling waarin een pianist en een computergestuurde Bösendorfvleugel de strijd aangaan onder het toeziend oog van videobeelden. Pièce de résistance is het avondvullende Le Encantadas voor ensemble en elektronica. Dat belooft een enorm luisteravontuur te worden, al was het maar omdat Neuwirth gaat proberen om de akoestiek van de Venetiaanse San Lorenzo-kerk te herscheppen in de Amsterdamse Gashouder. Mensen die bang zijn om geluiden te horen die ze niet thuis kunnen brengen of nog nooit gehoord hebben, kunnen beter thuisblijven.