Welnee, tuurlijk niet. Het Europa van 1914, zo gaat het verhaal, was een kruitvat dat op springen stond. Rond de eeuwwisseling volgden oorlog na oorlog elkaar op. Nieuwe grenzen werden getrokken. Frankrijk en Duitsland zaten elkaar voortdurend in de weg. Napoleon werd kampioen landje-veroveren.

Vooral de Balkanregio was instabiel. Hier droomden minderheidsgroepen van nationale zelfbeschikking terwijl andere inwoners, zoals Princip, hun land juist wilden vergroten tot wereldmachtproporties. Europa bestond uit een bij elkaar geraapt zootje landen, geregeerd door heersers die inspeelden op de instabiliteit om hun eigen politieke, economische en ideologische belangen te dienen. Niet heel anders dan Europa vandaag de dag, eigenlijk.

Bovendien waren deze Europese landen met elkaar verstrikt in een systeem van  allianties. Frankrijk, Rusland en Engeland hadden een verbondje gesloten: in geval van oorlog zouden zij elkaar bijstaan. Alle drie waren ze namelijk bang voor het grote, machtige Duitsland, dat wapens maakte bij de vleet. Duitsland had weer een verbond met Oostenrijk-Hongarije en Italië. De balans tussen deze twee sterke allianties zou de vrede in Europa moeten bewaren.

Dat ging best aardig. Totdat de kogels van de Serviër Princip de aartshertog doodden. Oostenrijk-Hongarije beschuldigde Servië van medeplichtigheid en verklaarde de oorlog, waarop Rusland weer besloot Servië te hulp te schieten.

Nu had het machtige Duitsland natuurlijk Oostenrijk-Hongarije rugdekking beloofd. Maar de escalatie kwam Duitsland eigenlijk ook wel goed uit. Het voelde het zich al langer omsingeld door Engeland, Frankrijk en Rusland en had een sluwe strategie uitgestippeld om uit deze dwangbuis te kunnen breken: het Von Schlieffenplan. Zodra een goede gelegenheid aanbrak, bedacht Generaal von Schlieffen, zou het Duitse leger Rusland en Frankrijk tegelijk kunnen binnenvallen.

alliantie / alliëren / geallieerd: 
oorlogsrecht - verbonden; lid van een alliantie bijv. van landen in oorlogstijd, de Transatlantische alliantie; op een specifiek doel gericht militair verbond tussen twee of meer staten. De leden van een ~ zijn geallieerden. Bijv. de NAVO en het voormalige Warschaupact.

De moord van 1914 en de Russische mobilisatie die volgde bood Duitsland dus een goed excuus om aan te vallen. Engeland pikte de inval bij haar vriendjes niet en verklaarde Duitsland de oorlog.

In een poep en een scheet droeg half Europa een uniform. Nu waren de meeste Europeanen hier nog blij mee ook. Duizenden mannen meldden zich als vrijwilligers aan bij het leger. Het zou een makkelijke overwinning worden, daar waren ze zeker van. Voor de kerst weer thuis. Veel Europeanen zagen de oorlog als een groots avontuur. Eindelijk een kans om vaderlandsliefde, moed en kameraadschap te tonen.

We willen maar zeggen: zelfs als Franz Ferdinand veilig was thuisgekomen, was Europa nog steeds een bende van verstrikte allianties en tegenstrijdige ideologieën geweest. Waarschijnlijk was die oorlog sowieso losgebarsten.

Dit verhaal is een schoolvoorbeeld dat het verschil tussen oorzaak en aanleiding blootlegt. De moord, zo zal je geschiedenisleraar ooit hebben uitgelegd, was slechts de directe aanleiding voor het losbarsten van de hel. De vonk die het kruitvat liet exploderen. Voor de oorzaken moeten we dieper in de Europese geschiedenis en politiek graven.

Dit onderscheid roept allerlei vragen op. Als de oorlog sowieso was uitgebroken, ook als Princip de aartshertog niet had vermoord, betekent dit dan dat diepere oorzaken belangrijker zijn dan de directe aanleiding? Maar waarom geven we deze relatief kleine gebeurtenis dan zoveel aandacht?

En wat is de rol van het toeval eigenlijk?

Als Franz’ chauffeur niet per ongeluk de verkeerde afslag had genomen, waardoor Princip op het juiste moment op de juiste plek stond, had de geschiedenis dan een heel andere wending genomen? Zo ja, is het dan waar dat het toeval de geschiedenis regeert? Al helemaal onbevredigend! Wat is toeval eigenlijk? De leidraad van de wereldgeschiedenis kan toch niet zoiets ongrijpbaars zijn?

Het lijkt een beetje onzinnig om zo te speculeren. Geschiedenis gaat om wat er is gebeurd, niet om wat er had kunnen gebeuren. Uit het oneindige scala aan mogelijkheden wordt er maar één werkelijkheid. Deze realiteit noemen we het verleden: dit staat vast, in tegenstelling tot de toekomst.

Toch is het een beetje gek om de scheidslijn tussen vroeger en straks zo scherp te trekken, want deze verschuift continu. Over een paar uur is de toekomst alweer verleden tijd. Bovendien, wie beseft dat het verleden - net zoals de toekomst - boordevol dubbeltjes-op-z’n-kant zat, gaat haast denken dat we het heden hadden kunnen veranderen, als we maar een tijdmachine hadden gehad. Helaas! De mogelijkheden van de toekomst verdwijnen op het moment dat ze gebeuren: dan zijn ze opeens geschiedenis.

Om dat verleden goed te kunnen doorgronden, speuren we naar causaliteit, naar oorzaken en gevolgen. Het een heeft tot het ander geleid: ja oké, maar hoe dan? We willen weten hoe de geschiedenis echt in elkaar zit. Bovendien willen we niet alleen weten wat er heeft plaatsgevonden, maar ook waarom dit zo was. Dit is een zoektocht naar betekenis, naar verantwoordelijkheid én naar waarheid.

In deze zoektocht spelen aanleiding, oorzaak, gevolg en toeval elk een rol. Maar ze zijn zo met elkaar verweven dat het onmogelijk lijkt om deze aspecten los van elkaar te bekijken. Daarom is het verleidelijk om het verloop van de geschiedenis te zien als een lange rij dominostenen.

Elke gebeurtenis is onlosmakelijk verbonden met de volgende. Op het moment dat één steentje valt, heeft dit een kettingreactie van gebeurtenissen tot gevolg. Van het een komt het ander. Geschiedenis is zo een aaneenschakeling van factoren die samen hebben geleid tot het heden. Geen enkel stukje had kunnen missen.

Met andere woorden: wanneer elke gebeurtenis onlosmakelijk aan de volgende is gehecht, lijkt het alsof het verleden wel zo had moéten lopen. Alsof er geen andere optie was. En dat is natuurlijk onzin.

Tuurlijk, we kunnen simpelweg niet weten wat alle andere opties waren. Maar wanneer we juist wel even stil staan bij de could haves and would haves van het verleden, dan zien we dat de geschiedenis veel onwaarschijnlijker en rommeliger is dan deze vaak lijkt. Dingen gebeuren. Andere dingen ook. En weer andere dingen gebeuren juist niet.

En de gevolgen? Die zijn vaak onbedoeld en onverwacht. Dit wil niet zeggen dat alles maar van toeval aan elkaar hangt. Maar het laat wel zien dat geschiedenis eigenlijk ook maar een rommeltje is. Het is een grote bende, waar historici achteraf duiding aan proberen te geven.

Toch proberen we het verleden te vangen in begrijpelijke verhalen. Princips kogel leidde tot de Eerste Wereldoorlog, duidelijk. We combineren losse flodders informatie tot begrijpelijke optelsommen. 1 + 1 = 2. Het is ook onmogelijk om alle mogelijke aanleidingen en oorzaken een plek te geven in ons verhaal. Daar zijn er gewoon te veel voor! We houden het simpel en dat is niet zo gek. Het schetsen van causale verbanden is een manier om de wereld beter te begrijpen. Een poging tot het scheppen van orde in de chaos van het zijn.

Tegelijkertijd moeten we beseffen dat verbanden die achteraf duidelijk lijken, dat op het moment zelf niet altijd waren. Die Syrische rebel die op dit moment op de frontlinie staat weet heus niet in welk Groot Verhaal hij over dertig jaar terecht zal komen. En wij weten dat ook niet. Op het moment dat een gebeurtenis plaatsvindt is er nog geen betekenis en ook nog geen gevolg - maar wel een hele hoop chaos.