Nee hoor, achter de schermen was wel meer aan de gang. Rosa Parks is de geschiedenis ingegaan als ‘moeder’ van de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten. Toch was Parks zeker niet de eerste zwarte persoon die weigerde om haar plaats af te staan aan een witte busreiziger. Wel vaker lieten zwarte passagiers zich niet op deze manier discrimineren. Altijd eindigde dit met arrestaties, die bovendien ook eerder hadden geleid tot omvangrijke protesten.

Waarom maakte dan juist Parks het verschil? De zwarte gemeenschap was al langer op zoek naar een symboolfiguur voor haar strijd voor gelijkheid. Parks was erg actief binnen de National Association for the Advancement of Coloured People (NAACP) en heel vroom. In tegenstelling tot eerdere arrestanten was Parks, volgens de zwarte gemeenschap, vrij van enige smet en had ze de juiste uitstraling. Ze was het ideale rolmodel.

Zo ideaal zelfs dat sommige historici opperen dat Parks’ weigering om op te staan wellicht minder spontaan was dan vrijwel iedereen dacht. Haar arrestatie zou deel zijn van een vooropgezet plan van de NAACP. De organisatie zocht naar een vonk die de lont van grootschalige protesten zou laten ontbranden. Het zou dus kunnen dat Parks goed in de smiezen had dat haar heldhaftige daad massale verontwaardiging zou uitlokken.

Maar dat het uiteindelijk tot de afschaffing van wettelijke segregatie zou leiden? Dat bleef vast een wilde droom. Immers, hoe kunnen we ooit weten wat voor gevolgen onze beslissingen zullen hebben?! We willen maar zeggen: ook als Rosa haar plekje wel had afgestaan, had de NAACP waarschijnlijk een andere opstandeling tot symbool van de burgerrechtenbeweging geridderd. Ook dan waren er wellicht wel grote protesten uitgebroken.

Dat stemt optimistisch, of niet dan? Rosa’s actie was niet de spontane ingeving van een individu, maar de georganiseerde uiting van een veel breder gedragen verontwaardiging binnen de Amerikaanse bevolking. Zo lijkt het bijna alsof het slechts een kwestie van tijd was totdat de burgerrechtenbeweging voldoende druk zou zetten op de Amerikaanse regering. Vervolgens zagen ook beleidsmakers en de witte bevolking in dat het geïnstitutionaliseerde racisme onhoudbaar was. Voortschrijdend inzicht, ja precies!   

Dit verhaal kun je dus goed gebruiken als bewijs dat alles wel goed komt: een sprankje hoop in tijden van chaos! Ook vandaag de dag zijn er nog zoveel dingen mis: racisme, oorlogen, onrecht. Maar hee, geen zorgen. De geschiedenis lijkt te tonen dat zelfs de meest onheuse wetten veranderen en gezond verstand dus uiteindelijk zegeviert.

Maar kunnen we dat wel zo zien? Is de geschiedenis echt een logge trein die voortrolt richting steeds betere tijden?

In de geschiedkunde zijn er twee tegengestelde opvattingen over hoe we het verstrijken van tijd moeten begrijpen. Een van de twee zegt dat de geschiedenis zich volgens een cyclisch proces voltrekt. Dat klinkt ingewikkelder dan het is. Wellicht ken je de uitdrukking dat de geschiedenis zich herhaalt. Daar komt het op neer, maar je moet dit niet helemaal letterlijk nemen. Het wil namelijk niet zeggen dat de geschiedenis een vastgelopen vinyl is die keer op keer dezelfde zin afspeelt.

Nee, wacht even, Spinvis verwoordt het beter: ‘geschiedenis herhaalt zich nóóit, maar rijmt altijd een keer’. Deze school stelt dat gebeurtenissen, ideeën en handelingen de tijd veranderen, maar wel telkens hetzelfde patroon volgen. Beschavingen komen, beschavingen vergaan. Ideologieën komen, ideologieën gaan. Menig scherpe observator zal inderdaad duidelijke parallellen zien tussen wat er gister gebeurde, wat je vandaag beleeft, en wat er morgen - of over vijftig jaar - zal plaatsvinden.

Volgens deze cyclische school heeft de geschiedenis geen duidelijke laatste fase. Mensenrechten voor iedereen, is dat de eindbestemming van onze geschiedenistrein? Nee man. Hoe definitief onze dagelijkse realiteit ook mag lijken, op den duur zal die vervangen worden door iets anders. Maar de onderliggende structuren blijven grotendeels hetzelfde. Zo gaat de geschiedenis langzaam rond.

De tweede school stelt echter dat geschiedenis een lineair proces is. Historische gebeurtenissen volgen een duidelijke lijn. De geschiedenis is een verhaal van constante ontwikkeling en verandering. Nieuwe gebeurtenissen en ideeën vinden slechts eenmaal plaats. Ze gaan niet rond, maar volgen elkaar op. Let wel: dit hoeft niet te betekenen dat alles de goede kant opgaat. Voortgang is iets anders dan vooruitgang. De geschiedenis kan net zo goed een negatieve koers varen. Je ouwe tante bromt het al jaren: alles gaat langzaam naar de haaien. Wacht maar af!

Maar juist de opvatting dat alles steeds béter wordt is erg invloedrijk geweest. Het vindt zijn wortels in het achttiende-eeuwse Verlichtingsdenken. Een rotsvast geloof in menselijke ratio en wetenschappelijke waarheden werd toen de basis van een nieuw mens- en wereldbeeld. Hemelbestormers zoals Immanuel Kant, en vele andere Grote Denkers met hem, zagen de geschiedenis van de mensheid nu als een verhaal van voortschrijdend inzicht. Waarden als vrijheid, gelijkheid en broederschap waren universeel en lagen voor iedereen in het verschiet. Op den duur zou het wel goed komen met de mensheid.

Natuurlijk waren er meningsverschillen en was niet elke filosoof even optimistisch. Maar al met met al bepaalde dit vooruitgangsdenken lange tijd de westerse manier van kijken naar geschiedenis.

Met een grote sprong in de tijd belanden we in de twintigste eeuw. Nu ontstond felle kritiek op het vooruitgangsdenken. Niet alleen wierpen filosofen tegen dat we de toekomst simpelweg niet kunnen voorspellen. Ook boden de puinhopen van de Eerste en Tweede Wereldoorlog meer dan genoeg bewijs dat het heus niet steeds beter ging met de mensheid.

Weer andere denkers wezen erop dat het gedachtegoed van de Verlichting in de kern verweven was met het machtsmisbruik en racisme van koloniale grootmachten. Vooruitgang? Leuk idee hoor, maar de Verlichtingsidealen golden lang niet voor iedereen. In de praktijk kwamen niet-Westerlingen en vrouwen helemaal niet in aanmerking voor deze prachtige beloften. Witte mannen uit het Westen gebruikten de vooruitgangstaal om hun overheersing van andere mensen en gebieden goed te praten.

Vooruitgangsdenken
Tijdens de Verlichting ontstond een nieuw wereldbeeld waarin de mens en zijn ratio centraal stonden. De Grote Denkers zagen tijdens deze periode de snelle ontwikkelingen in de wetenschap als hét bewijs dat de mens de wereld steeds beter begreep en zelfs de toekomst naar eigen hand kon zetten. In deze maakbare wereld zouden waarden zoals gelijkheid en vrijheid zegevieren: reden voor optimisme dus. 

Ondanks de kritiek stak het vooruitgangsdenken weer fier de kop op in de vroege jaren negentig. Net na de val van de Sovjet Unie en het einde van de Koude Oorlog was het Westen weer buitengewoon optimistisch. Niet alleen bij het bestuderen van de geschiedenis, maar vooral bij het turen naar de glazen bol van de toekomst.

Het falen van het communisme bevestigde de superioriteit van het Westerse kapitalistische model, zo beweerden Westerse politici, burgers en wetenschappers. In 1989 schreef politicoloog Francis Fukuyama dat de Koude Oorlog-overwinning van het Westen het “eind van de geschiedenis” inluidde. Het was slechts een kwestie van tijd voordat de hele wereld zou inzien dat de combinatie van een liberale democratie en het vrijemarktmodel the way to go was. 

Kapitalisme, democratie en vooruitgang gingen hand in hand en beloofden stabiliteit en vrijheid voor iedereen. Het bewijs hiervoor lag in het Westen, dat daarom een leidende rol op zich nam om mensenrechten en democratie te exporteren over de gehele aardbol.

Jammer, maar helaas. Het optimisme was van korte duur. Oorlogen en mensenrechtenschendingen gingen gewoon door, hoe hard het Westen het optimisme ook van de daken schreeuwde. Vooral de oorlog in Joegoslavië tussen 1991 en 1995 liet zien dat het einde van de geschiedenis bovenal een mooie mythe was. Westerse mogendheden slaagden er niet in dit conflict op te lossen, dat bovendien plaatsvond in de eigen ‘achtertuin’. Daar deed 11 september een heftig schepje bovenop. Ook, vooral sinds de crisis van 2008, is er steeds meer bezwaar op het vrijemarktdenken. De voorspelling dat ongereguleerd kapitalisme zou leiden tot voorspoed voor iedereen kwam maar niet uit en ongelijkheid nam juist toe. Dat democratische kapitalistische model? Dat luidde toch niet het einde der tijden in.

Wat zegt dit over Rosa Parks en de afschaffing van rassensegregatie in de VS? Wellicht biedt dit verhaal toch niet het onomstotelijke bewijs dat alles langzaam beter wordt. Als we de busboycot met de cyclische geschiedenisbril bekijken, zien we de idealen van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging slechts als een van de vele - inwisselbare - ideologieën die de mensheid ooit heeft gekend. Op den duur zal deze plaatsmaken voor iets nieuws, maakt niet uit wat. Dat klinkt inderdaad heel cynisch. Nu burgerrechten voor iedereen, en straks?

Maar ook de optimistische vooruitgangsblik schiet tekort. Het idee dat de geschiedenis een gestage beweging maakt naar burgerrechten, gelijkheid en vrijheid lijkt toch echt een mythe. Bovendien laat het voorbeeld van de Verlichting zien dat we goed moeten nadenken over wie er eigenlijk bepaalt wat ‘vooruitgang’ betekent. De Verlichtingsdenkers beweerden in theorie dan wel dat de vooruitgang die zij verkondigden voor iedereen gold, maar in de praktijk viel dat nogal tegen.

Ook vooruitgang blijkt dus vooral een manier om naar geschiedenis te kijken. Het is niet langer een waarheid als een koe. Daarom zou je kunnen stellen dat grote idealen zoals universele mensenrechten het product zijn van onze tijdgeest, maar ja, dat is dan maar zo. Hoewel we er nog lang niet zijn, vinden wij het nu, goddank, logisch dat zwarte mensen net zoveel rechten en kansen horen te hebben als witte mensen. Wij hechten hier waarde aan, maken ons er druk om. En gelukkig maar! Vooruitgang ligt niet vast in de wetten van de tijd, we moeten er allemaal hard aan werken.