Mobiele telefoons zijn in korte tijd overal in Afrika doorgedrongen. Onderzoeker Mirjam de Bruijn laat zien hoe dat het leven op het continent ingrijpend verandert.

Vijftien jaar geleden was er nog vrijwel nergens in Afrika een mobiele telefoon te bekennen, nu zijn ze overal. Mirjam de Bruijn volgde vanaf het begin hoe de mobieltjes het continent veroverden en hoe dat de levens van mensen veranderde. ‘Bij de man in dit filmpje bijvoorbeeld’, zegt ze. ‘Hij heet Emanuel en hij verkoopt belminuten. Maar er is nog een reden waarom mobiele telefonie zijn leven vergemakkelijkt; dat zie je vanzelf.’

‘Dat was in 2008. Wat je bij hem al ziet is dat de telefoon als portemonnee werkt. Nu is dit soort tussenhandelaren aan het verdwijnen omdat mensen het tegoed direct van de provider kunnen downloaden. Maar het mobieltje als betaalmiddel, dat is nog steeds heel groot, terwijl dat in Europa eigenlijk nauwelijks van de grond is gekomen. Je kunt bijvoorbeeld geld naar een afgelegen dorp sturen, als je daar iemand met een mobieltje kent. Die kan vervolgens cash geven aan je oude moeder. Met Emanuel gaat het trouwens prima. Tegenwoordig heeft hij een goedlopende evangelische kerk, naar Amerikaans model. Die had hij zonder mobiele contacten nooit zo succesvol kunnen krijgen.’

analfabete onderhandelaar

‘En op deze foto zie je Ahmadou, een Fulani in Noord-Mali die het liefst de hele dag met z'n kamelen rondtrekt. Maar het is daar oorlog. Dankzij z’n telefoon – hij was een van de weinigen van z’n groep - kon Ahmadou een belangrijke positie verwerven en zelfs onderhandelaar worden in het conflict. Terwijl hij niet eens kan lezen en schrijven.’

Een ander land waar de groep van De Bruijn onderzoek doet is Tsjaad. 'Daar is de toestand van de wegen na 45 jaar oorlog heel slecht. Pas sinds een paar jaar wordt het beter, door oliegeld. Maar juist als de wegen slecht zijn, kan mobiele telefonie de communicatie enorm verbeteren. Straatkinderen die we in de hoofdstad N'djamena fotografeerden, wilden allemaal bellend op de foto. Desnoods zoals het jongetje hieronder - let op zijn "telefoon".'

© Mija Hesseling

'We vroegen straatjongens hoe ze op de foto wilden. Deze koos ervoor te poseren met zijn "telefoon".'

Voor vrouwen kan een mobiele telefoon ook een wereld van verschil maken, vertelt De Bruijn. ‘Hier zie je het nummer van Madiya, die eerst een naaiateliertje had op een markt in het noorden van Nigeria. Maar nu is ze met haar gezin verhuisd naar een strenge moslimbuurt. Dankzij de telefoon kan ze haar zakelijke contacten afhandelen zonder van huis te gaan, en dat past beter bij haar geloof. Je kunt er natuurlijk over discussiëren of die telefoon haar nu de vrijheid bracht om thuis te blijven, of haar vrijheid juist beperkt heeft. Maar hij heeft in elk geval haar leven veranderd.’

Science museum

Het onderzoeksteam van De Bruijn verzamelde – als bijproduct van het onderzoek – verhalen en objecten voor het London Science Museum, die daar sinds deze week te zien zijn in een nieuwe permanente tentoonstelling over the Information Age. De koningin opende hem.  De Bruijn: ‘Een van onze topstukken is dit complete werkplaatsje van een jonge Kameroenees die telefoons repareert. Hier zie je zijn werktafel.’

© Mirjam de Bruijn

Een blik op het bureau bij 'Soft Touch Phone Repairs'

Mobiele telefoons worden nergens in Afrika geproduceerd, maar ze worden er wel volop gerepareerd en aangepast. ‘Dat levert soms kennis op waar de fabrikanten hun telefoons mee kunnen verbeteren. Reparateurs die met goede tips komen, krijgen toegang tot allerlei technische geheimen, zodat ze hun werk beter kunnen doen. Het mes snijdt zo dus aan twee kanten.’

Verf uitdelen

Telefoniebedrijven hebben het landschap zichtbaar veranderd, vertelt De Bruijn. ‘Letterlijk, met grote torens en door verf in de kleuren van hun logo uit te delen aan winkeliers. Maar ook figuurlijk, doordat ze de belangrijkste sponsoren zijn in de sport, van goede doelen, en zelfs af en toe van critici van regeringen. Bovendien zie je met name op Facebook – dat is uitgegroeid tot een enorm belangrijk communicatiemiddel - discussies van betrokken burgers ontstaan, misschien zelfs wel sociale bewegingen. In landen waar dat eigenlijk verboden is. Dat kan hele samenlevingen veranderen. We zien een nieuwe fase in politiek en sociaal bewustzijn ontstaan.’

© Mirjam de Bruijn

Reclamecampagne in Kameroen

Dankzij mobiele telefoons kunnen gemeenschappen hecht blijven, ook als mensen niet meer in elkaars buurt wonen, zegt De Bruijn. ‘In grote delen van Afrika is het altijd normaal geweest dat mensen en groepen zich verplaatsen. Mobiele telefoons maken het nu mogelijk om oude contacten te onderhouden. En dat geldt natuurlijk ook voor migranten die naar Europa komen. Hun familie blijft bereikbaar, dus de banden blijven hecht. Dat zie je bijvoorbeeld in dit filmpje: we lieten deze man, een Kameroenees in Nederland, zien hoe zijn moeder reageert op zijn telefoontje.’

‘Maar er zit natuurlijk ook een andere kant aan: het remt de integratie. Het is makkelijker opgesloten te raken in de eigen gemeenschap, hoe ver die ook is.’

De Bruijn zit na jaren van onderzoek vol met nog veel meer verhalen over mobiele telefonie in Afrika, het een na grootste continent. En natuurlijk is dat onderzoek nooit af. ‘De situatie verandert steeds weer, de ontwikkelingen gaan snel. Het blijft spannend om te zien. Dus we gaan door.’

Wie meer wil weten over het onderzoeksproject kan kijken op deze site, waar nog meer korte video’s staan. Of meteen de documentaire Connecting dreams bekijken, ook een product van het project.