De documentaire Pussy Riot: A Punk Prayer vertelt de turbulente geschiedenis van een stel Moskouse meisjes die uitgroeiden tot symbool van verzet onder de jongere Russische generatie. ‘Je kunt je afvragen of ze wel beseffen wat ze hebben losgemaakt.’

------------------------------------------------------------------
2Doc: Pussy Riot – A Punk Prayer (IKON)
Dinsdag 2 september, NPO 2, 23.00-23.55 uur
------------------------------------------------------------------

Van actievoerende punkers tot staatsgevangenen in een strafkamp en wereldsterren: het verhaal van Pussy Riot is zowel een sprookje als een nachtmerrie. Sinds hun vrijlating in december 2012 zijn Nadja Tolokonnikova en Masja Aljochina op tournee. Omarmd, en ook enigszins gekaapt, door organisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch en tal van celebrity’s en politici die zich graag met hen afficheren.

Madonna die tijdens een concert in Moskou de woorden Pussy Riot op haar rug geschreven had, Hillary Clinton die met ze op de foto ging: iets van hun aura – een aantrekkelijke mix van de pregnantie van hun zaak, de evidente noodzaak van hun verzet en niet te vergeten hun mediagenieke uiterlijk –straalt een beetje op hen af.

Een boek en verschillende documentaires werpen meer licht op Pussy Riot als verschijnsel binnen de huidige complexe Russische realiteit en op hun persoonlijke achtergrond: Pussy vs Putin, van twee Russische sympathiserende filmmakers die zich Gogol’s Wives noemen, te zien op Idfa 2013, en Pussy Riot: A Punk Prayer van hbo, gemaakt door het Brits-Russisch regisseursduo Mike Lerner en Maxim Pozdorovkin. Die laatste wordt deze week op NPO 2 uitgezonden.  

Orthodoxe jihad

Beide films hebben als zwaartepunt de beruchte actie van Pussy Riot, in februari 2012,  in de Christus Verlosserkathedraal in Moskou, vlakbij het Kremlin. ‘Heilige Maria, verlos ons van Poetin,’ zongen vijf leden van Pussy Riot, bivakmutsen op, op het altaar. Dat kwam twee van hen duur te staan: zij werden veroordeeld tot twee jaar strafkamp. Een derde lid, dat ook was gearresteerd, werd niet veroordeeld. Pussy vs Putin is wat pamflettistisch en laat ook beelden zien van eerdere protesten, in de metro en op het dak van een bus, waarop steeds hardhandig politie-ingrijpen volgt, terwijl de HBO-documentaire uitgebreid gebruik maakt van filmbeelden van de openbare rechtszaak en daarnaast de ouders en jeugdfoto’s van Nadja en Masja voor de camera haalt. Maar wat beide films vooral aantonen, is hoe gedurfd dit soort protesten is in het huidige Rusland. De groeiende repressie van staatswege gaat hand in hand met een conservatieve moraal die de vrouw eigenlijk alleen nog duldt in de moederrol. In Pussy Riot: A Punk Prayer opent een van de verhoren met: ‘Het is je droom om te trouwen en kinderen te krijgen?’

Ook van de fanatieke, orthodoxe gelovigen die zich meer en meer zijn gaan manifesteren, vaak uiterst agressief, hebben actievoerders zoals zij daadwerkelijk veel te vrezen. De meisjes haalden zich de haat op de hals van wat de moeder van Masja in de film de ‘orthodoxe jihad’ noemt. Beide documentaires bevatten daarvan zeer onaangename voorbeelden. 

Nadezjna 'Nadja' Tolokonnikova

Jonge meisjes

Als Ruslandcorrespondent van NRC Handelsblad woonde Michel Krielaars in 2012 het proces bij. Ook interviewde hij de twee bij hun bezoek aan Amsterdam, dit voorjaar. ‘Pussy Riot staat symbool voor het verzet van de nieuwe generatie tegen wat zij beschouwen als het corrupte regime van Vladimir Poetin. Ze zijn een icoon. Van wat ik ervan heb gezien tijdens de processen is het overtuigende oppositie; ze weten duidelijk waar ze het over hebben. Ook het politieke bewustzijn is er, zeker bij Tolokonnikova.

Het rare is, het zijn nog heel erg jonge meisjes. Dat moet je niet vergeten. Ze zijn pas begin twintig. Je kunt je afvragen of ze wel beseffen wat ze hebben losgemaakt.’

Andrej Kartasjov, filmredacteur van het onafhankelijke online tijdschrift Paperpaper.ru, is van dezelfde generatie als Pussy Riot en even oud als Tolokonnikova, 23. ‘Ik vond hun kerkperformance geweldig. Het was amusant om te zien hoe de zittende macht er onwillekeurig deel van werd – het proces werd min of meer onderdeel van de performance. Het was natuurlijk krankzinnig moedig. Ik bedoel, punk spelen op zo’n plek, dat doe je gewoon niet. Of het een succes was, is zeer de vraag. Pussy Riot wordt alleen gewaardeerd door een hoog­opgeleide stedelijke minderheid. Aan het einde van de rit weet ik niet of hun impact zo groot was.’

Pussy Riot staat niet opzichzelf. Kartasjov: ‘Zij zijn verwant aan het Voina kunstcollectief, dat soortgelijke performances en acties doet. Voina heeft een keer een gigantische penis van honderd meter getekend op een openstaande brug vlakbij het gebouw van de FSB, de vroegere KGB. Klinkt kinderachtig, maar het was hilarisch. Tolokonnikova’s echtgenoot Pjotr Verzilov zat vroeger bij Voina. En dan heb je nog Pjotr Pavlenski, die zijn mond dichtnaaide uit protest tegen de censuur, en kortgeleden zijn scrotum vastniette aan het Rode Plein. Naakt.’

Jekatarina Samoetsjevitsj

Heilige verontwaardiging

De jeugd van de generatie van Andrej, Nadja en Masja werd getekend door de val van de Sovjet-Unie in 1991 en de jarenlange chaos en onzekerheid die volgde op de omwenteling, zoals in extremis verbeeld in de film Het asthenisch syndroom van regisseuse Kira Moeratova. Hun ouders raakten soms van het ene op het andere moment hun baan kwijt, vertelt de moeder van Masja in Pussy Riot: A Punk Prayer, loon werd niet uitbetaald en er heerste veel onzekerheid.
 
Tolokonnikova had een vader die haar in intellectueel opzicht sterk stimuleerde, maar met de scheiding van haar ouders verdween haar onbevangenheid en als tiener radicaliseerde ze. In de documentaire zijn opnames te zien van een performance uit 2008 waarbij ze, acht maanden zwanger van hun eerste kind, in een museum tijdens een ‘anti-Poetin orgie’ seks heeft voor de camera met Pjotr, haar man.
 
Volgens Michel Krielaars is zij de meest intellectuele van het stel. ‘Zij is in de gevangenis [Sloveens marxistisch filosoof] Žižek gaan lezen, en is ook met hem gaan corresponderen. Je moet ze plaatsen in de hoek van de punk. Ze leiden ook zo’n leven – het is een beetje de bio van Nina Hagen, daar doet het me aan denken. Ze zijn tegen het establishment, tegen de politieke cultuur, tegen de rijken, en voor de revolutie. In 1917 waren het bolsjewieken geweest.’
 
Hun veroordeling tot twee jaar gevangenis wekte wereldwijd grote verontwaardiging. Krielaars: ‘Ik denk niet dat ze hadden verwacht dat ze zo zwaar gestraft zouden worden.’ Was dat dan ook niet buitenproportioneel? ‘Op dat moment, voorjaar 2012, was Poetin hard bezig de steun van de kerk voor zich te winnen. Die heeft hij hard nodig, want de kerk houdt het volk koest nu de economie in het slop zit. Hij moest de kerk dus wel tegemoet komen in haar heilige verontwaardiging over Pussy Riot. Het had ook vier jaar kunnen worden. Maar twee jaar in een Russisch strafkamp is iets heel ergs. Dat hebben ze ook verteld bij hun vrijlating, ze werden ziek en ellendig.
 
Ik ben een keer in zo’n strafkamp geweest, je weet niet wat je ziet. Heel slecht eten, erbarmelijke omstandigheden temidden van moordenaars en andere echte criminelen. Wij waren bang dat ze door hun medegevangen zouden worden mishandeld of vergiftigd, zoals ze dat ook met [CEO van oliemaatschappij Yukos] Chodorkovski hebben geprobeerd.’

Masja Aljochina

Sancties

Waar de documentaire ophoudt, bij hun veroordeling, gaat Het woord als wapen van de Russisch-Amerikaanse schrijfster en activiste Masja Gessen verder. Tijdens hun gevangenschap legde Gessen regelmatig de 500 kilometer van Moskou naar Strafkamp nr. 21 af, schrijft ze in haar boek, samen met de man van Tolokonnikova en haar dochtertje Gera. Ze vertelt ook hoe die bezoekjes eraan toe gingen. Van de vier uur per maand gaat anderhalf uur op aan bureaucratische onzin en pesterijen. Meegebrachte levensmiddelen worden nauwgezet doorzocht en vaker niet dan wel toegelaten.
 
Eind december 2013 kwamen de twee vrij. ‘Het is weer een schertsvertoning,’ zei Tolokonnikova, amper buiten de gevangenis­muren. ‘Alleen vanwege Sotsji.’
Eind juli dit jaar haalden ze opnieuw de headlines. Nu met het nieuws over hun aanklacht tegen Rusland bij het Europese Hof van de Mensenrechten in Straatsburg wegens hun veroordeling. Ze eisen een schadevergoeding van ieder 120.000 euro. Maar ditmaal gaat hun stem verloren in een veel luider koor van dramatisch wereldnieuws: de nasleep van de raketaanval op passagiersvliegtuig MH17, de oorlog in Gaza, de escalerende crisis in Oekraïne en de sancties van het Westen tegen Rusland en vice versa.
 
Heeft Pussy Riot nog een toekomst in Rusland? Krielaars: ‘Voorlopig moeten ze zich even koest houden, tot deze bui van nationalisme over is. Het wachten is nu op de ineenstorting van de Russische economie. Die stond er al slecht voor, maar door de sancties zal het nog veel erger worden. Dat wordt nu ook door het Kremlin tegen het Westen gebruikt, om het volk een beetje op te stoken.
 
Straks komt het moment dat de pensioenen en de salarissen niet meer worden betaald, en dan groeit het verzet. Dan zal de oppositie zich kunnen en moeten manifesteren. En dan komen deze meisjes wel weer naar voren. Ze zijn in de bevoordeelde positie dat de camera’s van het Westen op ze staan gericht. Veel van de andere oppositiepolitici kennen wij niet en daar kan het regime mee doen wat het wil. Van de hele protestbeweging is al bijna niemand meer op vrije voeten. Momenteel wordt ook het internet door Poetin aan banden gelegd, en de vrije pers is al zo goed als weggevaagd.’ 


Maakt Andrej Kartasjov zich zorgen? ‘Ja, maar meer omdat we geen sponsors hebben of subsidie krijgen. Al is dat ook een voordeel. We kunnen tenminste niet worden verkocht aan een of andere aan het Kremlin gelieerde oligarch, zoals met onze concurrent gebeurde.’