'Tata', onze vader, is overleden. Zo voelen zijn oude buren het. 'Een held voor de hele wereld' is heengegaan volgens Barack Obama. En voor onze koning was hij een 'groot voorbeeld'.
De voormalige ANC leider en president van Zuid-Afrika overleed afgelopen donderdag in zijn woning in Johannesburg. Hij heeft voor iedereen wel iets betekend. Een selectie in beeld en geluid uit hoogte- en dieptepunten van dit mondiale boegbeeld.

Terug naar Township Alexandra (2013)

Correspondent Elles van Gelder bezoekt voor Bureau Buitenland township Alexandra, bij Johannesburg. Hier ging Mandela wonen in 1942, hij was toen 24 jaar oud. Mandela werkte in die tijd als stagiaire, kantoorbediende, bij een advocatenkantoor. Elles keert terug naar het huis, in Alexandra dat toen 'donkere stad' werd genoemd omdat niemand stroom had. Inmiddels is dat er wel, maar het huis bestaat nog steeds uit golfplaten. Honderd mensen delen samen drie openbare toiletten.

In deze periode begint Mandela aan zijn rechtenstudie (1943) en wordt hij lid van het ANC (1944), en trouwt hij met de eerste van zijn drie vrouwen; Eveline Ntoko Mase (1945). Ze krijgen twee zonen en twee dochters.

Elles spreekt met de huidige bewoonster van het huis waar Mandela in die periode woonde. Ze bezoekt de nabijgelegen kerk en vraagt kerkgangers over Mandela. En ze klopt aan bij een huis dat is omgedoopt tot 'Mandela House' om te vragen wat hij voor de armen en zwarte bevolking nu heeft betekend.

De afgelopen jaren is er al op talloze manieren en vele malen afscheid van Mandela genomen. Nu het echt zo is, voelen de bewoners dat ze echt een beetje 'wees' zijn geworden. De meeste bewoners maken zich zorgen om de toekomst van Zuid-Afrika nu Mandela is overleden. Ook al was Mandela al lang niet meer politiek actief, zijn aanwezigheid gaf de bewoners een rustig gevoel, concludeert Elles. 'We zijn onze vader kwijt geraakt.'

het nieuwe zuid afrika (1990-1991)

In februari 1990 wordt Mandela na 27 jaar vrijgelaten. Een half jaar later reizen verslaggevers Babette Niemel en Roel van Broekhoven naar Zuid-Afrika. Voor het eerst sinds jaren mogen buitenlandse journalisten ongehinderd het land doorkruisen. Vier maanden lang wonen de twee in Kaapstad. Van daaruit berichten zij over de invloed die de veranderende machtsverhoudingen heeft op het dagelijkse leven.

De reportages worden tussen januari en april 1991 elke week in het radioprogramma Het Gebouw uitgezonden. Steeds keert terug hoe snel blank en zwart zich aan de nieuwe tijd aanpassen. Opvalt is het gebrek aan schuldgevoel bij de blanken en even onverwachte afwezigheid van haat bij de zwart. En toch werkt het simpele model, die van de slechte blanke en de arme zwarte', niet zo concluderen de makers.

Luister hieronder naar alle twaalf afleveringen van Standplaats Zuid-Afrika, uitgezonden vanaf 29 maart 1991 in Het Gebouw van de VPRO.

Gedicht zonder woorden

Vier vrouwen steken uitgelaten arm in arm de straat over.
Op weg naar een kantoor van glas en moeizaam op hun hakken.
Hebben ze het nieuws gehoord vraag ik me af
de wind jaagt dwars door Adderly richting de haven.

Op perron 9 loopt de trein uit Bellville leeg.
Een koele vrouwenstem roept een vertraging om
die van de trein van 8 uur 10 uit Kapteinsklip maar wie goed luistert
hoort haar begeesterd zingen en zingt mee.

Bij de broodafdeling in de supermarkt heeft zich een lange rij gevormd.
Verse broodjes en een kopje koffie voor de dag begint
voordat de dag opnieuw en weer opnieuw begint maar wie scherp kijkt
ziet geen afzonderlijk gezicht alleen een menigte.

Een echtpaar staart verwonderd naar de wolken
die bewegingloos de Tafelberg af rollen, auto’s trekken op of
houden netjes stil voor rood, een man groet iemand niet
en loopt dan door misschien een bedelaar

het lijkt een doodgewone ochtend in de stad wat valt er verder
ook te zeggen – dat het een warme lentedag zal worden ja
en dat wanneer je iemand naar de weg zou vragen
je geen antwoord kreeg vandaag, alleen een trieste glimlach.

En dat een heel klein meisje ergens
in dit huis een grote boom met vogeltjes en slingers en ballonnen
in de bladeren zal tekenen en zeggen deze geef ik
aan Mandela als ik in de hemel ben.

Alfred Schaffer (dichter) te Kaapstad, 6 december 2013
Luister hieronder naar het gedicht, zoals het werd voorgelezen in Bureau Buitenland op 8 december (19.00-20.00 uur Radio 1):

© Ilvy Njiokiktjien

Alexandra Town 2013.
Fotografe Ilvy Njiokiktjien trok samen met correspondent Elles van Gelder door township Alexandra. Nelson Mandela woonde daar in de jaren veertig. (http://www.imagesbyilvy.com/)

gevangen

De VPRO heeft veel geluid en beeld over Mandela en de periode tijdens en net na de apartheid. Een kleine selectie van mooi materiaal, dat we de komende dagen steeds verder aanvullen:

In 1961 gaat ANC ondergronds. Mandela richt in die tijd de militaire vleugel op van het ANC (Speer der Natie). De Zuid-Afrikaanse geheime dienst doet in 1963 een inval op de boerderij waar Mandela met andere leden van het ANC zich verborgen houden. Tijdens die inval is Mandela er overigens niet bij. Hij zat toen al maanden vast. Wel worden achttien vooraanstaande ANC-ers ingerekend.
Een jaar later vindt het proces plaats dat de geschiedenisboeken zou ingaan als het Rivoniaproces. Mandela wordt gezien als medeverdachte omdat de belastende documenten die op Rivonia in beslag worden genomen er geen twijfel over lieten bestaan dat Mandela de instigator was van de gewapende strijd tegen het apartheidsregime.

Bij dit proces wordt Nelson Mandela tot levenslang veroordeeld. Een straf die hij grotendeels - van 1964 tot 1982 - uitzit op Robbeneiland, tot aan zijn vrijlating op 11 februari 1990.

Beluister een reconstructie van het Rivonia-proces, die op 10 en 17 januari 1995 werd uitgezonden in Passages Passanten. Samenstelling: Bart Luirink en Peter van den Akker. (zie de middelste teaser hieronder: het rivoniaproces)

Mandela in Hollanddoc24

Nelson Mandela staat ook centraal in een serie over helden die Hollanddoc24 komende week uitzendt. Nelson Mandela - in naam van de vrijheid (Joël Calmettes, 2010) laat zien hoe Mandela (1918-2013), uitgroeide tot het symbool van vrijheid en rechtvaardigheid.
Data: 7 dec 21.25 uur & 12 dec 21.17 uur.
(klik op hollanddoc als je ze nu al wilt zien of andere films wilt bekijken rond Mandela)