Wie van enige afstand zou mogen denken dat leden van een jury een begerenswaardige machtspositie bekleden, begrijpt het niet helemaal. Een kleine 50 boeken kwamen volgens uitgevers in aanmerking voor de prijs en werden ons voorgelegd. Geen schamele oogst.
Maar het zijn boeken in allerlei soorten en maten, moeilijk vergelijkbaar. Soms van adembenemende schoonheid, soms leken ze snel in elkaar geflanst.
Daar zit je dan als jury. De verantwoordelijkheid weegt zwaar. Natuurlijk, je hebt elkaar, de VPRO heeft een prima restaurant uitgezocht en de boeken mag je houden.
Maar wat is eigenlijk een reisboek en kun je daar in algemene zin criteria voor bedenken?
Al werkend, en vooral: lezend, vonden we onze weg. Als de discussie over de zin van al die correspondentenboeken stokte, of het puntensysteem dat we bedachten niet helemaal klopte, waren het steeds weer de goede boeken die we gelezen hadden, die voor voortgang zorgden. En dat is het goede nieuws: kwaliteit weet zich altijd op de zeef te houden. Ook in deze jury leidde dat uiteindelijk tot een eensgezind eindoordeel.
Wederom, net als voorgaande jaren, kwam de vraag naar voren wat een reisboek nou eigenlijk is. Vallen al die correspondentenboeken eronder? Correspondenten zijn immers ter plaatse en in de boeken wordt meestal niet echt gereisd. Toch blijkt ook dit jaar weer dat daar Bob den Uyl-kwaliteit bij zit.
Hoe dan ook vindt deze jury dat het voor een reisboek niet meer volstaat om, zoals in 19e-eeuwse reisboeken, slechts te rapporteren dat je ergens geweest bent. Een reisboek hoort je mee te nemen. Een reisboek kan je confronteren met een andere omgeving en daardoor ook met jezelf. De houding van de auteur geeft mensen, landschappen, situaties scherpere contouren.
De jury verwacht van reisboeken meer dan veredelde essays of een bundel, soms verouderde, krantenstukken met een lint erom. Een goed reisboek heeft in onze ogen een thema, een premisse. Dat kan zijn een zoektocht naar wat armoede in essentie is; de vraag hoe mensen overleven onder een bezetting; of zoiets als de val van de Muur. Het kan persoonlijk zijn: hou ik het als reiziger uit in deze andere wereld, in de extreme omstandigheden van poolijs bijvoorbeeld.
Natuurlijk moet een dergelijke queeste, die structuur kan geven aan een boek, subtiel zijn en niet tussen de lezer en het verhaal in gaan staan. We volgen daarin de jury van 2007, maar psychologie vinden we geen vies woord! Speciaal voor de uitgevers merkt de jury op dat veel boeken de indruk wekten redactioneel wat afgeraffeld te zijn – een iets zorgvuldiger behandeling zou naar de mening van de jury de kwaliteit beslist ten goede zijn gekomen. Ook constateren we dat de verzorging van boeken, met name al die correspondentenboeken, nogal eens te wensen overlaat, waardoor onvoldoende synergie ontstaat tussen tekst, omslag en illustraties.
Uit deze zes boeken koos de jury uiteindelijk het meest imponerende tot winnaar.
Dat boek heet: Binnen is het donker, buiten is het licht van Dick Wittenberg en Jan Banning.
Bij het lezen van dit boek stokt je af en toe de adem. Nooit is de armoede van Afrika zo dicht op je huid gekomen. De auteur neemt zichzelf bovendien mee. Zijn aanwezigheid zet de verhoudingen in Dickisoni, Malawi, op scherp. Hij vraagt zich af of zijn aanwezigheid daar eigenlijk gerechtvaardigd is.
De karige schrijfstijl verbindt zich prachtig met de karigheid van het bestaan van de bewoners. De korte zinnen lijken simpel, maar vragen grote discipline en schrijfvaardigheid.
De prachtige foto’s van Jan Banning zijn congruent met Wittenbergs verslag. Ook die foto’s lijken uitermate sober, maar vragen een grote technische inspanning.
De jury feliciteert Wittenberg, Banning en uitgeverij Atlas met dit winnende boek, waarin structuur en aankleding, motief en uitwerking, boekverzorging en complementariteit van media allemaal kloppen.
De jury van de prijs bestaat uit schrijver/filmmaker Peter Delpeut, directeur van het Tropenmuseum Lejo Schenk (voorzitter), schrijfster Jenny Strijland (Rascha Peper) en voorzitter van Artsen zonder Grenzen Albertien van der Veen.