Puzzel van Poch nog lang niet compleet

Een helder voorbeeld van hoe onderzoeksjournalistiek soms loont. Toch blijven ook na het nieuws van afgelopen dagen nog veel vragen onbeantwoord over de Nederlandse handelswijze in deze zaak, en zijn belangrijke documenten ‘onvindbaar’.

‘Nederland kwam zelf met plan om Poch in Spanje op te pakken’, berichtten vrijwel alle media maandag. Minister Grapperhaus had een document van het Openbaar Ministerie ontvangen waaruit bleek dat Nederlands het initiatief had genomen voor de arrestatie van Poch. Een medewerker van Justitie had al in december 2008 ‘expliciet’ aan de Argentijnen gesuggereerd dat de toenmalige Transavia-gezagvoerder kon worden gearresteerd in een zogeheten ‘derde land’. Van daaruit zou Poch dan kunnen worden uitgeleverd aan Argentinië om berecht te worden, wegens betrokkenheid bij de moorden op politieke tegenstanders van de Argentijnse militaire junta in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw.

Dit idee werd nog geen jaar later exact zo uitgevoerd: Poch werd in september 2009 tijdens de laatste vlucht voor zijn pensioen in Valencia in de kraag gevat en een paar maanden later door Spanje uitgeleverd aan Argentinië. Nederland heeft geen uitleveringsverdrag met Argentinië. Een probleem dat zo werd omzeild. 

Minister Grapperhaus heeft altijd volgehouden dat de Nederlandse rol minimaal was in de zaak van Julio Poch, die in 2017 na acht jaar voorarrest door de Argentijnse rechters werd vrijgesproken wegens afwezigheid aan bewijs. Weliswaar had justitie in Nederland destijds de vluchtgegevens van Poch doorgegeven aan de Argentijnen, zodat die wisten wanneer zij hem zouden kunnen laten arresteren. Maar volgens Grapperhaus had Nederland daarbij geen keuze; Argentinië had immers een officieel rechtshulpverzoek ingediend om de vluchtgegevens van Poch te krijgen en Nederland is volgens de bewindsman in dat soort gevallen verplicht om zo’n verzoek op te volgen. 

Grapperhaus wekte daarmee de indruk dat Nederland met de rug tegen de muur stond en er sprake was van overmacht. Nu blijkt dat de werkelijkheid anders in elkaar steekt: het was juist het Nederlandse Openbaar Ministerie dat dit opzetje voor de ‘Spanje-route’ bedacht en als mogelijkheid voorlegde aan de Argentijnse onderzoeksrechters.

Dat dit pikante en voor de Nederlandse overheid pijnlijke feit nu boven tafel komt, is opmerkelijk genoeg een rechtstreeks gevolg van een reportage die Argos al in november 2018 uitzond. Uit deze reconstructie van de zaak-Poch bleek onder meer dat de toenmalige minister van Justitie, Ernst Hirsch Ballin, zich al in een vroeg stadium ermee had bemoeid. Uit interne politiedocumenten viel op te maken dat de minister opdracht aan de politie had gegeven om toch met het onderzoek naar Poch door te gaan, hoewel de politie zelf weinig in de zaak zag.

Na de uitzending gaf minister Grapperhaus advocaat-generaal Machielse de opdracht om ‘aanvullend onderzoek in te stellen naar de volledigheid van het dossier’, omdat ‘in de media de suggestie is gedaan dat er nog meer stukken zouden zijn’. Dit onderzoek van Machielse, dat nog steeds gaande is, heeft nu met het document over de ‘Spanje-route’ blootgelegd dat Nederland een veel grotere vinger in de pap had dan is voorgespiegeld.

Maar daarmee is het plaatje nog lang niet compleet. Zo heeft Grapperhaus nog niets gemeld over de interne politiedocumenten die in het bezit zijn van Argos en waaruit blijkt dat toenmalig minister Hirsch Ballin persoonlijk opdracht gaf om met het onderzoek naar Poch door te gaan. Hirsch Ballin ontkende in november tegenover de rechter zich inhoudelijk met de zaak-Poch te hebben bemoeid. Maar hij zei wel dat hij ‘gegeven de aard van de zaak’ zich kon voorstellen ‘dat ik heb gezegd dat zo’n serieuze zaak behoort te worden onderzocht’. 

Kennelijk hebben politie en justitie, noch Machielse en Grapperhaus de betreffende stukken kunnen of willen vinden. En zo zijn er nog meer documenten zoek. VPRO-radioprogramma Bureau Buitenland en RTL Nieuws onthulden bijvoorbeeld dat een cruciaal verslag van een dienstreis naar Argentinië is verdwenen en waarschijnlijk is vernietigd. 

Uit de stukken die Bureau Buitenland en RTL Nieuws na een Wob-verzoek in handen kregen, blijkt bovendien dat er nog zeker vijf belangrijke documenten ontbreken die de zaak-Poch verder kunnen verhelderen. Het gaat onder meer om rapporten en verslagen van de toenmalige Criminele Inlichtingen Eenheid (CIE) en een toenmalige politieliaison in Zuid-Amerika.

Verder blijft curieus waarom Grapperhaus het document over de Spanje-route pas eind januari in handen kreeg, terwijl het al ‘in het derde kwartaal’ van 2019 is aangetroffen. Is hier sprake van slordigheid of opzet van het Openbaar Ministerie? Ook eerder al zei Grapperhaus tegen de Tweede Kamer ‘geen beschikking’ te hebben over een cruciaal document in de Poch-zaak, terwijl het betreffende verslag op dat moment al maandenlang bij de top van het Openbaar Ministerie lag. 

Wilde het OM zijn eigen, sturende rol in de zaak-Poch zo lang mogelijk toedekken? Of kwam het de minister zelf niet zo goed uit om in ‘het derde kwartaal van 2019’ al kennis te hebben van zo’n pikant stuk? Op de achtergrond speelde immers ook toen al de schadeclaim die Poch bij de Nederlandse Staat heeft neergelegd, en in november vorig jaar moest daartoe onder anderen Hirsch Ballin voor de rechter getuigen, alsook Guus Schram, voormalig leider van het OM-team dat het onderzoek naar Poch uitvoerde.

Zowel Hirsch Ballin als Schram liet de rechter tijdens die zitting regelmatig weten ‘geen actieve herinnering’ te hebben aan de details die Poch’ advocaten Geert-Jan en Carry Knoops voorlegden. Had het ‘Spanje-document’ toen op tafel gelegen, dan was de rol van Nederland bij de uitlevering van Poch al tijdens de verhoren bekend geweest. En waren die verhoren niet blijven steken bij het falende geheugen van de getuigen.

Niettemin valt de Poch-puzzel met het ‘Spanje-document’ stukje bij beetje verder te leggen. Onder meer door het moment waarop Nederland de Argentijnen tipten over de Spanje-route: 8 december 2008. Op die dag werden voor de eerste keer enkele Nederlandse Transavia-piloten gehoord die belastende feiten uit de mond van Poch dachten te hebben gehoord. Daartoe was de Argentijnse onderzoeksrechter Torres voor het eerst in Nederland.

Argos onthulde vorig jaar al dat die verhoren uiterst gebrekkig verliepen en geen rekening hielden met de mogelijkheid dat de piloten zich pijnlijk hadden vergist – wat waarschijnlijk inderdaad is gebeurd. Op dezelfde dag van die halfslachtige verhoren zei een Nederlandse justitiemedewerker dus tegen de Argentijnen: ‘je moet Poch in een ander land laten arresteren, dan kun je ‘m naar Argentinië halen’. 

Grote vraag is of toenmalig minister Hirsch Ballin van Justitie hiervan op de hoogte was. Hirsch Ballin gaf destijds goedkeuring aan het plan van het Openbaar Ministerie om de vluchtgegevens van Poch aan Argentinië door te spelen, maar tegenover de rechter zei hij afgelopen november dat hij daarover aanvankelijk wel twijfels had. Nederland zou in zijn ogen wellicht meehelpen aan een verkapte uitlevering van Poch – en dat is volgens het internationaal recht verboden. Hirsch Ballin ging naar eigen zeggen overstag nadat de hoogste baas van het openbaar ministerie onder meer had aangegeven dat Nederland verplicht was een dergelijk rechtshulpverzoek van Argentinië in te willigen. 

Wist Hirsch Ballin dat het plan voor de Spanje-route uit Nederlandse koker kwam, toen hij het OM toestemming gaf om Poch’ vluchtgegevens aan de Argentijnen te geven? En als hij er niet van wist, zou hij – met de kennis van nu - de hele operatie destijds hebben stopgezet? ‘Ik houd mij eraan dat ik mij niet hoor te mengen in deze procedure’, meldt de oud-minister desgevraagd per WhatsApp. ‘Dat is immers aan de in functie zijnde minister.’ 

Overigens is het opvallend dat Grapperhaus nu zelf met dit document naar buiten komt. Argos vernam maanden geleden al van een bron dat de ‘Spanje-route’ een Nederlands idee was. Gevraagd of deze informatie klopte, wilde een woordvoerder van het Openbaar Ministerie geen antwoord geven omdat Julio Poch inmiddels een schadevergoeding van de Nederlandse Staat had geëist en de zaak onder de rechter was. Hoewel die zaak nog steeds gaande is – dit voorjaar worden waarschijnlijk opnieuw getuigen gehoord – is dit kennelijk ineens toch geen reden meer om over de Spanje-route openheid van zaken te geven.