De blijvende vragen over het mortierongeluk in Mali

De technische oorzaak van het mortierongeluk dat in 2016 in Mali  het leven kostte aan de militairen Henry Hoving (29) en Kevin Roggeveld (24) is al jaren omstreden. De Onderzoeksraad en Defensie-onderzoekers hebben uitgebreid onderzoek gedaan, maar komen tot bevindingen die niet met elkaar zijn te rijmen. Sterker: onderzoekers van Defensie denken dat de conclusies van de OVV zijn gebaseerd op onjuist bewijsmateriaal. Het gaat daarbij om restanten van de ontsteker, die zelfs afkomstig zouden kunnen zijn van enkele overgebleven mortiergranaten die na het ongeval door Franse militairen tot ontploffing werden gebracht. De Defensie-onderzoekers zien daar aanwijzingen voor, zoals beschadigingen aan restanten die wijzen op een gecontroleerde explosie van buiten. Ze wijzen er daarbij op dat de ontsteker op de fatale mortiergranaat door de explosie zo ver weg moet zijn gevlogen, dat de kans klein is dat delen daarvan zijn teruggevonden op de ongevalsplek. De OVV twijfelde echter níet aan de juistheid van het sporenmateriaal.

Een andere technische oorzaak doet niets af aan de vele organisatorische fouten van Defensie en overtredingen van regelgeving die door de OVV zijn vastgesteld, zo zouden de granaten nooit in gebruik zijn genomen als verplichte testen waren uitgevoerd, maar de uitkomst kan wel belangrijk zijn voor eventuele vervolging. Het Openbaar Ministerie besloot vorig jaar geen strafrechtelijk onderzoek in te stellen, met als hoofdreden dat de oorzaak van de explosie niet duidelijk is: ‘De oorzaak van het vroegtijdig ontploffen van de mortiergranaat is niet onomstotelijk vast komen te staan. Daarom kan ook niet worden vastgesteld of het ongeval het gevolg is van het handelen of nalaten van een of meerdere personen.’ De nabestaanden van de slachtoffers nemen hier geen genoegen mee en proberen inmiddels via de rechter alsnog strafrechtelijk onderzoek af te dwingen. Het wegnemen van onduidelijkheid over de oorzaak kan daarom van belang zijn voor hun zaak. Ook liggen er in Nederland nog altijd duizenden mortiergranaten van hetzelfde type van Bulgaarse makelij te wachten op ontmanteling en vernietiging. De granaten zijn potentieel zo gevaarlijk dat ze niet eens verplaatst mogen worden. Een complicerende factor is ook hier de onzekerheid over de oorzaak van de fatale explosie in 2016. Die heeft invloed op de aanpak van Defensie om de granaten op te ruimen. Afgelopen jaar werd de vernietiging opnieuw uitgesteld omdat de Arbeidsinspectie het te onveilig vond. 

De marechaussee schrijft dat de herkomst van een aantal onderdelen en scherven waarop de OVV conclusies heeft gebaseerd niet niet duidelijk is. Zo verklaren militairen die onmiddellijk na het ongeval bij de zoekactie betrokken waren aan de marechaussee dat ze dit sporenmateriaal niet herkennen als restanten die zij hebben opgeraapt. Ook zijn fragmenten die volgens het OVV-onderzoek uit de kogelwerende vesten van Henry en Kevin zijn gehaald - en dus wel van de explosie afkomstig moesten zijn - in werkelijkheid pas enkele dagen na het ongeval in een bruine papieren zak ingeleverd door Franse militairen. De marechaussee stelt: ‘Het is zeer aannemelijk dat deze onderdelen van de door de Fransen vernietigde granaten afkomstig zijn’. En: ‘In het onderzoek zijn geen bewijsmiddelen aangetroffen die een ander licht zouden werpen op de bevindingen (...) dat het niet uitgesloten is dat de ontsteker door een productiefout reeds op scherp heeft gestaan’.

Defensie stelt dat de granaat zeer waarschijnlijk op scherp heeft gestaan, door een productiefout. Nadat het OVV-rapport in 2017 was verschenen, hebben onderzoekers van het Kenniscentrum Wapensystemen en Munitie (KCWM) van Defensie in 2018 in Mali nogmaals onderzoek gedaan en bijna 1.100 granaten gedemonteerd. Daarbij werden in de ontstekingsmechanismes van enkele exemplaren inderdaad dusdanige afwijkingen vastgesteld, dat deze mortiergranaten door invloeden van buiten - bijvoorbeeld tijdens het vervoer - op scherp konden komen te staan. Restanten van een ontsteker tussen het sporenmateriaal sloot Defensie uit van het onderzoek omdat de herkomst niet duidelijk was. Op basis van juist deze restanten heeft de OVV vastgesteld dat de fatale granaat níet op scherp stond, en dus ontplofte met het ontstekingsmechanisme in de veilige stand. De OVV beredeneerde dat er door een ontwerpfout vocht in de granaat moest zijn binnengedrongen, wat in combinatie met warmte leidde tot schokgevoelige explosieve stoffen in het ontstekingsmechanisme. De granaat explodeerde vervolgens door de schok van het afvuren, aldus de OVV. 

De Onderzoeksraad is tot nu toe steeds bij zijn bevindingen gebleven. De OVV wijst er daarbij op dat het onderzoeksmateriaal is aangeleverd door de Koninklijke Marechaussee (KMar). 'De Raad hanteert in dit soort gevallen het algemene uitgangspunt dat de KMar op betrouwbare wijze rapporteert over het verzamelen van onderzoeksmateriaal. De Raad ziet geen reden om in dit onderzoek hieraan te twijfelen’, reageerde de OVV in november 2019 op eerdere aanmerkingen van Defensie. Dat betekent niet dat er geen serieuze vraagtekens zijn te plaatsen. In een advies schrijft TNO - dat het technische onderzoek voor de OVV uitvoerde - dat weliswaar niet is uitgesloten dat de restanten wel degelijk van de ongevalsgranaat afkomstig zijn, maar ook: ‘Zolang de chain of evidence van het onderzoeksmateriaal niet eenduidig vaststaat kan niet met zekerheid worden gesteld wat de meest waarschijnlijke oorzaak van het ongeval was.’ En: ‘Meer duidelijkheid over de chain of evidence kan alleen worden verschaft door de marechaussee en door bij de zoekacties betrokken militairen.’