Ruzies en conflicten zetten onderzoeken naar ziekte ME op de tocht

Aanleiding is de grote beroering die onder patiënten met de ziekte ME/CVS is ontstaan over de toekenning van een miljoenensubsidie aan onderzoekers van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Drie van de vier ME-patiëntorganisaties maken ernstig bezwaar tegen de toekenning van bijna 4,5 miljoen euro onderzoeksgeld door ZonMw, de organisatie die met overheidsgeld medisch-wetenschappelijk onderzoek financiert.

De organisaties vrezen dat het gehonoreerde Groningse onderzoek geen adequate kennis zal opleveren over de mysterieuze ziekte, die ook wel wordt aangeduid als chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS). De uitkomsten zouden volgens hen voor veel ME-patiënten mogelijk negatief uitpakken.

Ook zeggen zij dat ZonMw de eigen regels en afspraken schendt door de zeggenschap en betrokkenheid van patiënten bij de beoordeling van de subsidieaanvragen ernstig in te perken. Zo veranderde ZonMw tijdens beoordelingsprocedure het stemrecht van de patiëntvertegenwoordigers plotseling in het minder invloedrijke adviesrecht.

Het geschil speelt zich af binnen het Onderzoeksprogramma ME/CVS van ZonMw. De minister van VWS gaf in 2018 – na een rapport van een speciale commissie van de Gezondheidsraad - opdracht aan ZonMw om een subsidieprogramma voor te bereiden waarmee onderzoeken naar de vermoeidheidsziekte konden worden gefinancierd. Voor de komende tien jaar is ruim 28 miljoen euro beschikbaar gesteld.

Belangrijke voorwaarde is dat patiënten nadrukkelijk betrokken worden bij zowel het opstellen van de subsidie-eisen als bij het schrijven van de onderzoeksvoorstellen en bij de besluiten over de subsidieaanvragen. Vier ME-patiëntorganisaties droegen elk een vertegenwoordiger voor, die in een zogeheten klankbordgroep meepraat over de ingediende plannen.

Het oordeel van deze patiëntvertegenwoordigers over de subsidieaanvragen zou ‘nevengeschikt’ zijn aan het oordeel van de wetenschappelijk referenten, meldde ZonMw in de programmatekst. Bovendien zouden twee van de vier patiëntvertegenwoordigers volwaardig stemrecht krijgen in de programmacommissie, die besluit welke aanvragen gehonoreerd worden.

Maar in de praktijk blijkt dit totaal anders uit te pakken. Zo veranderde ZonMw tijdens de selectieprocedure het stemrecht van de patiëntvertegenwoordigers plotseling in het minder invloedrijke adviesrecht. Er zou sprake zijn van (de schijn van) belangenverstrengeling – een aantijging die volgens patiëntvertegenwoordigers oneerlijk en onterecht is, omdat in de subsidievoorwaarden juist staat dat patiënten met alle partijen moesten meedoen: zowel met de subsidieaanvragers als met de beoordelaars. Bovendien kan zelfs volgens de eigen maatstaven van ZonMw bij zeker één patiëntvertegenwoordiger geen sprake van belangenverstrengeling zijn, omdat de organisatie die zij vertegenwoordigt bij geen enkele subsidieaanvraag betrokken is.

Tot hun verbazing zien de patiëntorganisaties nu dat er vervolgens subsidie is verleend aan het betwiste onderzoek van het Groningse consortium ME/CFS Lines. Zij vinden dat hierbij nauwelijks rekening is gehouden met hun wensen en argumenten, terwijl dit nadrukkelijk wel de bedoeling was. 

Uit onderzoek van Argos blijkt dat de vier patiëntvertegenwoordigers bij ZonMw tijdens de vertrouwelijke besprekingen over de subsidieaanvragen, unaniem een negatief advies hebben afgegeven over de Groningse onderzoeksplannen. Ook binnen de wetenschappelijke jury in de programmacommissie waren verscheidene leden tegenstander van subsidieverlening. Het ZonMw-bestuur besloot de subsidie toch toe te kennen, omdat een meerderheid van de programmacommissie vóór stemde.

‘Wat ZonMw met onze adviezen heeft gedaan is beschamend’, zegt patiëntvertegenwoordiger Lou Corsius, die in april uit onvrede over de gang van zaken uit de klankbordgroep stapte. ‘Op alle fronten zouden wij inbreng hebben. Uiteindelijk zijn wij behoorlijk buitenspel gezet en heeft ZonMw beslissingen genomen die tegen onze wil ingingen.’ 

Hoewel Corsius volgens de reglementen van ZonMw niets mag zeggen over het advies van de patiëntvertegenwoordigers over het Groningse onderzoeksplan, wijst hij erop dat de leden in de klankbordgroep ‘elkaar heel goed konden vinden’ in hun mening over de ingediende subsidieaanvragen. 

‘Dat Groningse consortium voldoet gewoon niet aan de eisen’, zegt Lou Corsius. De kritiek richt zich onder meer op de kwaliteit van de patiëntengroep waarmee de studie wordt uitgevoerd. Die groep is volgens drie van de vier ME-belangenorganisaties veel te groot en te heterogeen. Daardoor zou onzeker zijn of alle personen die in dit gezelschap zijn aangemerkt als ME-patiënt, wel echt ME hebben. 

Critici vrezen dat hierdoor de onderzoeksresultaten straks onjuist of onbruikbaar blijken te zijn, waardoor ME-patiënten na jaren van hoop alsnog van de regen in de drup belanden. Zij pleiten voor een nauwkeuriger vastgestelde patiëntenpopulatie, zodat beter kan worden ontdekt welke symptomen specifiek bij ME passen.

‘De tekst van de subsidieoproep door ZonMw geeft heel duidelijk aan dat de diagnose ME/CVS vastgesteld moet zijn door een ervaren, op het gebied van ME/CVS deskundige arts’, zegt Corsius. ‘Dat staat zwart op wit. Maar bij dat consortium worden de patiënten niet gevonden doordat er een diagnose is gesteld, maar doordat de patiënten die aan dat cohort meedoen zelf vragenlijsten hebben ingevuld. En op basis daarvan wordt dan gezegd dat zij ME/CVS-patiënt zijn.’

Corsius en zijn medestanders vinden die aanpak veel te vaag. Zij zien hun vermoeden bevestigd in het hoge percentage patiënten dat de Groningse onderzoekers van het UMCG aanmerken als ME-patiënt. De wetenschappers gaan gebruik maken van een bestaande database waarin de gegevens zijn verzameld van 167 duizend patiënten. In die groep, die volgens de onderzoekers nagenoeg representatief is voor de gehele volwassen bevolking, zijn 2900 mensen aangemerkt als ME-patiënt. Dat is 1,74 procent van het totaal – veel hoger dan de schatting waar de Gezondheidsraad van uitgaat.

‘Wij zijn verbaasd en bezorgd’, schrijven de ME/cvs-vereniging en de Steungroep ME en Arbeidsongeschiktheid in een gezamenlijke verklaring op hun website. ‘Wij zijn bij de voorbereiding van dit (…) consortium niet betrokken geweest en hebben, ondanks onze vragen, te weinig informatie ontvangen om de deelonderzoeken binnen dit consortium te kunnen beoordelen.’

ZonMw meldt dat ‘alle deelnemers’ aan de biobank van het Groningse consortium ‘worden beoordeeld door ervaren clinici’.

De vraag hoe ME het best kan worden onderzocht en behandeld, leidt al jaren tot felle discussies – tussen patiënten en wetenschappers, maar ook tussen patiënten onderling. Op dit moment bestaat geen genezende therapie tegen ME. Lange tijd is de heersende gedachte geweest dat ME voornamelijk een psychosomatische aandoening was, waarbij de klachten worden veroorzaakt of versterkt door een psychologisch probleem. Met cognitieve gedragstherapie en inspanningsoefeningen moesten ME-patiënten er weer bovenop komen.

Maar vooral ernstig zieke patiënten zeggen daarvan juist meer klachten te hebben gekregen. Zij pleitten tien jaar geleden al met een Burgerinitiatief bij de Tweede Kamer voor specifiek onderzoek naar lichamelijke, biomedische oorzaken. De Kamer, de Gezondheidsraad en de minister van VWS gingen daarin mee. 

De Gezondheidsraad omschrijft ME nu als een multisysteemziekte waarbij het centrale zenuwstelsel, het immuunsysteem, het cardiovasculaire systeem en andere delen van het lichaam betrokken kunnen zijn. De meeste patiënten kunnen niet meer werken en zijn aan huis gekluisterd. Ernstig zieke patiënten kunnen niet meer zelfstandig lopen en liggen de hele dag als verlamd in bed.

Het onderzoeksprogramma bij ZonMw is een direct gevolg van dit Burgerinitiatief uit 2013. ‘Voor vele ME-patiënten is dit ZonMw-programma hun laatste hoop dat zij nog een doorbraak meemaken’, schrijft Groep ME Den Haag in een brief die zij in januari al aan ZonMw-directeur Véronique Timmerhuis stuurde. ‘Het budget binnen dit programma, waarvoor door patiënten zelf hard is gevochten, moet terechtkomen bij die juiste groep en het juiste type onderzoek. (…) Wij kunnen en zullen geen traject steunen dat niet meer te verenigen is met het doel en doelgroep van het Burgerinitiatief Erken ME.’

ZonMw heeft inmiddels berouw getoond over de gang van zaken. ‘We hadden niet voorzien dat de constructie met de klankbordgroep zou botsen met onze code belangen waardoor het stemrecht in adviesrecht is omgezet’, meldt ze op haar site. ‘We betreuren het dat dit heeft geleid tot een verlies in vertrouwen. ZonMw gaat met patiëntenorganisaties in gesprek over hoe het in de toekomst anders kan.’

Opvallend is dat één van de patiëntorganisaties juist samenwerkt met het bekritiseerde onderzoeksteam uit Groningen – hoewel alle patiëntvertegenwoordigers in de klankbordgroep negatief adviseerden. ME/CVS Nederland is ‘razend enthousiast’ en vindt dat ZonMw ‘een uitstekende keuze heeft gemaakt’.

De organisatie deelt de kritiek op de Groningse patiëntenpopulatie niet en verwijt de andere patiëntorganisaties dat zij goede kansen op uitstekend onderzoek naar ME dreigen te vergooien door allerlei oneigenlijke argumenten rond te strooien.

‘Het gerucht doet de ronde dat ZonMw niet langer op deze voet verder wenst te gaan en verregaande maatregelen overweegt, waaronder het stopzetten van het hele ME/CVS-onderzoeksprogramma’, schrijft ME/CVS Nederland in een mail aan Argos. ‘Dat zou een ramp zijn voor de patiëntengemeenschap, en alles tenietdoen waar we de afgelopen tien jaar samen voor hebben gestreden.’