Hoe breng je het gruwelijke, niet te bevatten lot van je geliefden onder woorden? De ruim negen uur durende documentaire Shoah (1985) van de Franse filosoof en journalist Claude Lanzmann is een omvangrijke poging om recht te doen aan de ervaringen van Holocaust-overlevenden en -slachtoffers. De documentaire is een van de belangrijkste gefilmde getuigendocumenten over de Tweede Wereldoorlog en maakte bij eerste uitzending aan het Nederlandse publiek, in januari 1986 bij de VPRO, diepe indruk.
Als zesde en laatste Zomergast van 2018 ontvangt Janine Abbring komende zondag psychotherapeut Esther Perel. Waar wil ze ons naar laten kijken en waarom? Vijf redenen:
1. Ze deelt haar familiegeschiedenis
In Zomergasten zien we een van de bekendere fragmenten: een deel van het verhaal van de Poolse jood Abraham Bomba. Bomba werd in 1942 met zijn vrouw en zoon vanuit het getto Czestochowa gedeporteerd naar het vernietigingskamp Treblinka. Omdat hij kapper van beroep was, werd hij geselecteerd voor het Sonderkommando, dat verantwoordelijk was voor het voorbereiden van de mensen die in de gaskamers verdwenen, en na afloop het verwijderen van hun lichaam. Bomba’s familie werd na aankomst direct vergast.
De ouders van Esther Perel komen uit de omgeving van Czestochowa. Ze waren beiden Holocaust-overlevenden en vestigden zich na de oorlog in België. Perel verklaart hoe hun geschiedenis invloed gehad heeft op haar jeugd. Eenmaal reisde Perel met haar ouders af naar Polen.
Bomba vertelt in dit fragment, al knippende in een salon in Israël, over een specifiek voorval: hoe een collega-kapper uit Czestochowa diens vrouw en zus de gaskamer binnen zag komen en moest knippen. Een emotioneel relaas volgt, waarin vooral in stilte de ernst voelbaar is. Bomba zwijgt en Lanzmann dringt aan in een hartverscheurende tango tussen interviewer en getuige.
2. Ze brengt je in verwarring
‘Alle mensen die bij me aankomen zijn fout, want ze zijn zeker. Zekerheid is de vijand van verandering.’ Bam, die zit. De Argentijnse familiepsycholoog Salvador Minuchin (Argentinië, 1921-2017) stond bekend om zijn onorthodoxe kijk op het vak. Hij was leermeester van Perel en wijdde haar in in zijn systemische aanpak; niet alleen een gebeten dochter maar het hele gezin diende op te draven bij zijn sessies, om zo de vinger te kunnen leggen op het complete netwerk aan intermenselijke relaties en verstoringen daarvan.
In het fragment in Zomergasten deelt Minuchin zijn visie, met een aantal verfrissende inzichten: 'Een therapie is een polemiek die vermomt is als dialoog.’ De Argentijn verkoos in zijn benadering bovendien - in tegenstelling tot de psycho-analyse - vorm boven inhoud; dat Engels niet zijn eerste taal was bleek in dit geval een voordeel. Het opende hem juist de ogen voor verborgen- en non-verbale communicatie in zijn therapiesessies.
Perel zal het hebben over de verhalen die wij ons vertellen over onze relaties. Doel van haar therapiesessies is om mensen kennis te laten maken met een volkomen nieuwe versie van dit verhaal. Twijfel vóór zekerheid: Perel vecht alles aan.
3. Ze praat over seksuele moraal
‘I did not have sexual relations with that woman, Miss Lewinsky.’ De Pinokkio-verwijzingen waren niet van de lucht toen Bill Clinton, de toenmalige president van de Verenigde Staten, op 26 januari 1998 voor een bataljon camera's ontkende dat hij vreemd was gegaan. Maar de geruchten in de media werden steeds sterker en uiteindelijk kwam de aap uit de mouw: Clinton en Lewinsky hadden inderdaad tussen 1995 en 1998, met wederzijdse instemming, seksuele handelingen verricht. Lewinsky als stagiair van begin twintig in de Oval Office; Clinton als zittend president van eind veertig. Omdat dit riekte naar een oneerlijke machtsverhouding en, belangrijker nog, Clinton onder ede had gelogen, kreeg Clinton een afzettingsprocedure om de oren. Die zou hij ternauwernood overleven. En Hillary Clinton besloot bij haar man te blijven.
Voor de toen al in New York woonachtige Esther Perel betekende de Lewinsky-affaire een ommekeer in haar carrière. Tot dan toe was ze familietherapeut, maar de affaire was voor haar aanleiding om zich te verdiepen in moderne relaties en seksualiteit. Ze keek als Europeaan heel anders naar dit schandaal dan de meeste Amerikanen. Die waren afkeurend, en afkeurend dat Hillary bij haar man bleef. Perel verbaast zich er openlijk over dat Amerika zo puriteins is en er tegelijkertijd van smulde alles tot in pornografisch detail te horen. Ze publiceerde een artikel, In Search of Erotic Intelligence, en ontpopte zich tot 'America's sexual healer', aldus The New York Times. In Zomergasten is het fragment aanleiding te spreken over hoe de affaire Perels loopbaan heeft omgevormd, en over de culturele en politieke dimensies van seks.
4. Ze stelt je een vraag (I)
'Ik denk dat ik begin te verdwijnen,' prevelt hoofdpersoon Fiona (Julie Christie) in Away from Her (Canada, 2006), het regie- en scenariodebuut van actrice Sarah Polley. De kwieke 62-jarige Fiona lijdt aan Alzheimer en wil worden opgenomen, tegen de wil van haar liefhebbende echtgenoot Grant (Gordon Pinsent). De film gaat over de verwijdering tussen het 44 jaar getrouwde echtpaar, gezien door de lede ogen van de man, en is gebaseerd op het korte verhaal van Alice Munro The bear came over the mountain.
In Zomergasten bekijken we een fragment waarin de twee hun laatste avond thuis doormaken, dansend op ‘Harvest Moon’ van Neil Young. Terwijl ze de volgende dag naar het verzorgingstehuis rijden, blikken ze terug op hun relatie en op de ontrouw die Grant heeft gepleegd.
Na een tijdje vergeet Fiona wie haar man is en vindt ze een nieuwe liefde in het tehuis. Dat is voor Grant ingewikkeld, want is ze gezien haar geheugenproblemen nu ontrouw of niet? Vergelijkbare situaties heeft Perel meerdere malen meegemaakt in haar therapiesessies.
Away from Her is keuzefilm van Esther Perel en is direct na afloop van Zomergasten te zien op NPO2.
5. Ze stelt je een vraag (II)
‘Sprankelend, intiem en eerlijk’, ‘Doordrenkt met geraffineerde sensualiteit’, ‘Proustiaans liefdesverhaal’; het regende vijfsterrenrecensies toen de Italiaans-Amerikaanse film Call me by Your Name (Luca Guadagnino, 2017) verscheen. De film werd genomineerd voor vier Oscars en won er uiteindelijk eentje, voor best bewerkte scenario.
De film speelt zich af in Italië, 1983. In de zomer brengt professor Perlman (Michael Stuhlbarg), archeoloog en kunsthistoricus, elk jaar enkele maanden met zijn echtgenote Anella (Amira Casar) en hun zeventienjarige zoon Elio (Timothée Chalamet) door in hun vakantiehuis in Italië. De familie wordt tijdens deze periode vergezeld door Oliver (Arnie Hammer), een Amerikaanse promovendus die bij Perlman onderzoek komt doen. Elio ontwikkelt gevoelens voor Oliver, die uiteindelijk leiden tot een intense romance gedurende de warme zomerweken, maar met het einde van de vakantie komt ook een einde aan hun relatie, tot verdriet van Elio.
Welk verhaal vertel je over jezelf? Die vraag gaat ook op voor het fragment uit deze film. In Zomergasten laat Perel je kijken naar een scène waarin de twee jongemannen net afscheid hebben genomen van elkaar, en Elio thuis liefdevol wordt toegesproken door zijn vader. Perel benadrukt het belang van steun door de ouders in het maken van een keuze: leef ik mijn eigen leven, of dat van een ander?