VPRO Zomergasten met bioloog en apenonderzoeker Frans de Waal.
De vijfde Zomergast die Janine Abbring ontvangt is bioloog en apenonderzoeker Frans de Waal. Lees hieronder meer over de fragmenten en bekijk de losse gesprekken.
Frank Oz, MGM 1988
In Dirty Rotten Scoundrels (Frans Oz, 1988) volgen we twee oplichters aan de Franse Rivièra: de zogenaamde ‘verbannen monarch’ Lawrence Jamieson (Michael Caine) en de charmante Amerikaan Freddy Benson (Steve Martin). Twee zwendelaars die op dezelfde locatie op het fortuin van rijke toeristen azen is teveel, dus rekruteert Jamieson zijn rivaal om hem te helpen. Samen roepen ze het personage Ruprecht in het leven, de zogenaamde broer van Jamieson die zich als een aap gedraagt. In het fragment zien we de ontmoeting tussen Ruprecht en de kersverse ‘prooi’ van Jamieson: de rijke erfgename Janet Colgate.
Bert Haanstra, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid 1984
Bert Haanstra (1916-1997) filmde voor zijn documentaire Chimps onder elkaar vier maanden de chimpanseekolonie in Burgers’ Zoo in Arnhem. Aanleiding voor de film was het succesvolle boek Chimpanseepolitiek (1981) van Frans de Waal, waarin de primatoloog de ‘apenpolitiek’ en strijd om het leiderschap van de kolonie nauwgezet beschrijft. Net als in het boek van De Waal leren we de chimpansees bij naam kennen. We zien hoe alfaman Nikkie en zijn bondgenoot Yeroen een klopjacht maken op de andere apen, die als reactie de alfamannetjes onderdanig ‘groeten’. Maar we zien ook hoe Nikkie conflicten in de groep oplost en liefdevol met de jongere apen omgaat.
C-Span Associated Press
In een compilatie van beelden zien we het non-verbale gedrag van de Amerikaanse president Donald Trump. Tijdens een debat met Hillary Clinton loopt hij achter haar rug te imponeren, daarna volgen een aantal beruchte Trump-handshakes met onder anderen Barack Obama, de Japanse premier Shinzo Abe, de Canadese premier Justin Trudeau en de Franse president Emmanuel Macron.
Jonathan Lynn, 20th Century Fox 1992
Twee jongens uit New York zijn valselijk beschuldigd van een roofmoord op een winkeleigenaar in Alabama, in het zuiden van de Verenigde Staten. Ze nemen hun Italiaans-Amerikaanse neef Vinny Gambini (Joe Pesci) als jurist in de arm. Vinny is goed gebekt, maar heeft nauwelijk ervaring als advocaat. We zien Vinny aan de slag in de rechtbank, waar hij listig een getuige ondervraagt. Veel van de humor in de film zit in de vooroordelen en misverstanden tussen Amerikanen uit het zuiden en die uit het noorden.
Hugh Falkus, BBC 1964
Etholoog en Nobelprijswinnaar Niko Tinbergen (1907-1988) vertelt over het werk van zijn groep zoölogen in Cumberland in Noordwest-Engeland. Ze bestuderen er de grootste kolonie kokmeeuwen van Europa: hoe de groep is georganiseerd en hoe de meeuwen reageren op vijanden. Tinbergen legt uit wat een etholoog doet: urenlang het gedrag van dieren bestuderen in hun natuurlijke omgeving. Daarna zien we hem met zijn studenten tijdens het eten. De studenten hebben een tamme kraai, die sigaretten verstopt.
VPRO 1978
We zien twee stukken uit een interview van Cherry Duyns en Roelof Kiers met de Leidse criminoloog Wouter Buikhuisen. Buikhuisen was in 1978 van plan de biologische oorzaken van agressie te bestuderen, maar zijn sociobiologische onderzoek riep veel weerstand op in Nederland. De interviewers maken het de wetenschapper niet makkelijk: zo wordt er gesproken van 'fascistoïde' en 'schedellichten'. De toon in het publieke debat werd gezet door Piet Grijs (Hugo Brandt Corstius) in Vrij Nederland. Daarover gaat het tweede fragment. Buikhuisen vindt dat Grijs, zelf academicus, zijn kritiek in een vakblad met gedegen tegenargumenten had moeten publiceren.
Zanna Clay
We zien twee korte filmpjes van primatoloog Zanna Clay, voormalig student van Frans de Waal, die onder andere bonobo’s bestudeert in Congo. Clay filmt twee groepen bonobo’s in het wild die elkaar tegenkomen bij een waterstroompje in het oerwoud. Ze begroeten elkaar vriendelijk, wat aantoont dat bonobo’s xenofiel zijn - welgezind naar vreemdelingen toe. Dit in tegenstelling tot xenofobe chimpansees, die zouden soortgenoten van een andere groep niet tolereren.
In het volgende gesprek toont Frans de Waal een tweede filmpje van Zanna Clay over het troostgedrag bij bonobo’s. Het filmpje is aanleiding voor een gesprek over empathie bij dieren.
Jérôme Le Maire, AT-Doc Productions 2016
Twee jaar lang volgde filmmaker Jérôme le Maire medewerkers van de afdeling chirurgie in een groot ziekenhuis in Parijs. Hij filmt tijdens operaties, aan de koffietafel en bij de talloze vergaderingen. Zware werkdruk, extreme stress, te weinig personeel en kortingen op het budget blijken funest te zijn voor de sfeer op de afdeling: een burn-out ligt op de loer. In het fragment zien we een ruzie tussen chirurg Sarfati en een anesthesie-verpleegkundige.
BBC 2012
Josh Plotnik, voormalig student van Frans de Waal, doet in Thailand onderzoek aan olifanten. In het fragment zien we een experiment met twee van zijn olifanten, waarbij Plotnik kijkt of de dieren kunnen samenwerken. Twee schalen met eten worden op een tafel geplaatst; de olifanten kunnen het eten alleen bemachtigen als ze tegelijkertijd aan een touw trekken, waarmee ze de tafel naar zich toetrekken. Ze slagen voor de test en, zo bewijst Plotnik, de olifanten zijn zich er bewust van dat ze moeten samenwerken om te slagen.
Emily Wick Grey, Parrot Studios 2011
Cognitief psycholoog Irene Pepperberg trainde papegaai Alex om verschillende objecten, kleuren, vormen en materialen te herkennen en concepten van verschillen en aantallen te combineren. We zien een stuk uit de documentaire Life with Alex uit 2011, waarin Pepperberg aan het werk is met de papegaai. Voordat Pepperberg ging werken met Alex werd aangenomen dat alleen apen en halfapen complexe taken zoals spraak en begrip aankonden. Alex werd 30 jaar en stierf in 2007.
José Luis López-Linares, López-Li Films 2016
Frans de Waal laat een fragment zien uit een documentaire over het beroemde drieluik De tuin der lusten van Jheronimus Bosch (1450-1516). Het schilderij hangt in het Prado in Madrid, Spanje. We zoomen in op verschillende aspecten van het schilderij: een varken als dominicaanse non, de alchemist of wetenschapper met een rat in een buis, de zeer natuurgetrouw geschilderde vogels en de Woodstock-achtige sfeer van het middenpaneel. We horen Fratres van Avo Pärt, uitgevoerd door Daniel Hope, Deutsches Kammerorchester Berlin en Simon Halsey.
Jan van Hooff, 2016
Primatoloog Jan van Hooff was de leermeester van Frans de Waal en zette de chimpanseekolonie in Burgers’ Zoo op, de Arnhemse dierentuin van zijn ouders en later zijn broer. Van Hooff neemt afscheid van de oude chimpansee-matriarch Mama, die op sterven ligt. Mama herkent Van Hooff en slaat met grote moeite haar arm om hem heen.
GPTV GPB Media, jaartal onbekend
Frans de Waal is bijna tien jaar een Amerikaans staatsburger. Samen met zijn (Franse) vrouw woont en werkt hij in de buurt van Atlanta, Georgia. Dat is wat de Amerikanen – vooral die uit het Noorden – Deep South noemen. Tot 2004 werd elke televisieavond van de publieke omroep in Georgia afgesloten met hetzelfde filmpje, de zogenaamde Sign Off. We zien beelden van Georgia en horen de in Georgia geboren Ray Charles zijn versie zingen van Georgia On My Mind, dat sinds 1979 het officiële volkslied van de Amerikaanse staat is.
Sofia Coppola, Zoetrope Studios Pathé Distribution 2003
Twee verloren zielen in Tokio: de Amerikaanse acteur Bob (Bill Murray) is ingehuurd voor een Japanse whiskyreclame en Charlotte (Scarlet Johansson) reist als vrouw van een hippe fotograaf mee naar de metropool. Verward door de vreemde taal en cultuur zoeken ze elkaar op en ontstaat er een vriendschap. Lost in Translation (2003) is geregisseerd door Sofia Coppola, de dochter van de befaamde Francis ‘The Godfather’ Ford Coppola. Frans de Waal herkent zich soms een beetje in de twee verdwaalde hoofdpersonages: voor zijn onderzoek en lezingen reist hij de wereld rond en spendeert veel nachten in hotels ver weg van zijn vaste honk in Georgia.