Empathie is een keuze

De geschiedenis bewijst dat de mens uitstekend in staat is tot agressie, onderdrukking en uitbuiting. Dit zou je kunnen zien als uitwassen van onze strijd om het voortbestaan. Opkomen voor je eigenbelang is nu eenmaal een strategie die de kansen op het doorgeven van genen aan de volgende generatie vergroot. ‘In tijden van schaarste en stress loont het om voor je eigenbelang te kiezen,’ zegt Christian Keysers, hoogleraar sociale neurowetenschap aan de UvA en hoofd van het Social Brain Lab bij het Nederlands Herseninstituut. Ons brein is aangepast aan een wereld vol leeuwen, olifanten en slangen en potentieel gevaarlijke vreemdelingen. We ontwikkelden emoties die ons hielpen om razendsnel keuzes te maken zonder erover te hoeven nadenken. Daar danken we bijvoorbeeld onze neiging tot xenofobie (vreemdelingen zijn niet te vertrouwen) en generaliseren (slangen zijn gevaarlijk) aan.

Maar dat is niet het hele verhaal. ‘Alle zoogdieren hebben van nature een neiging tot samenwerken,’ zegt Keysers. ‘En de mens is de soort die dit het beste kan. Daardoor zijn we het succesvolste zoogdier op aarde geworden.’ Onze voorouders waren niet bepaald snel en sterk en hadden elkaar nodig om te overleven te midden van dieren die dat wel waren. Door samen te werken met anderen konden ze de grootste dieren aan en slaagden ze er bijvoorbeeld in een gebroken been te overleven.

Als het op samenwerking en elkaar helpen aankomt, speelt empathie een belangrijke rol. Dit is het vermogen je in te leven in de ander. Door empathie deel je andermans emoties en voel je de aandrang om te helpen. De vraag is echter wat empathie precies is. Lange tijd werd het gezien als welbegrepen eigenbelang. Als ik jou nu help, help je mij later. Was de wederkerigheid van hulp niet de motivatie, dan wel een sociale norm: je hoort de ander te helpen. Het bijbehorende gevoel van medelijden volgde op deze rationele beslissing.

De ontdekking van zogenaamde spiegelneuronen maakte een definitief einde aan deze gedachte. Tijdens een onderzoek naar de hersenen van makaken ontdekte de Italiaanse neurofysioloog Giacomo Rizzolatti bij toeval dat de apen zenuwcellen hebben die actief zijn als ze zelf fruit oppakken, maar ook wanneer ze een onderzoeker fruit zagen oppakken. Later ontdekte Keysers, die als postdoc in het lab van Rizzolatti werkte, dat spiegelneuronen van mensen actief worden bij het zien en horen van andermans acties. Het maakt niet veel uit of je zelf iets meemaakt of een ander iets ziet of hoort meemaken, zo bleek. ‘Spiegelneuronen plaatsen je in andermans positie,’ zegt Keysers. ‘Dit is een heel krachtig mechanisme. Het verklaart waarom beelden over kinderen in oorlogsgebieden je zo aangrijpen. Zonder erover na te denken, voel je je ook miserabel.

Spiegelneuronen zorgen ervoor dat we de emoties van de ander overnemen en zijn de basis van onze empathie. Dit betekent niet dat we er altijd naar handelen. ‘Gedrag is de uitkomst van diverse motivaties,’ zegt Keysers. ‘Stel je hebt tien euro op zak. Je bent op weg naar de kroeg en komt een bedelaar tegen. Dan heb je een dilemma: help ik deze persoon of ga ik naar de kroeg?’ In een dergelijk geval zorgt empathie ervoor dat het je niet koud laat. Dit kan op twee manieren werken. ‘Ongeveer vijftig procent van de mensen heeft van nature de neiging om weg te lopen en zo de emoties te reguleren,’ zegt Keysers. ‘Als weglopen niet mogelijk is, helpen ze om hun eigen negatieve emoties te verminderen. De andere helft voelt een warm gevoel van compassie dat aanzet tot het helpen van de ander. Dit kun je vergelijken met het moedergevoel. Weglopen komt niet in hen op.’

Hoewel de een van nature meer aandrang voelt om te helpen dan de ander, kan dat geen excuus zijn om jezelf als een egoïst te gedragen. ‘Empathie is een keuze,’ stelt Keysers. ‘Net als intelligentie is empathie een plastische eigenschap. Je kunt het vergroten door het te trainen. Ook kun je bewust worden van je emoties en waar ze vandaan komen. Dat helpt om je niet door je negatieve emoties te laten overheersen en een meer prosociaal mens van jezelf te maken. Dit gaat goed zolang je in een veilige omgeving leeft. Ten tijde van stress komt bij veel mensen de neiging om voor het eigenbelang te gaan weer terug. Dat maakt ons gevoelig voor de retoriek van demagogen die op onze angst inspelen.’

De menselijke natuur is complex. We zijn geboren samenwerkers én concurrenten. Als het gaat om het inrichten van onze maatschappij kunnen we ervoor kiezen om de onderlinge strijd aan te moedigen en economisch gewin als hoogste goed te zien. Mensen als George Monbiot zien liever een samenleving die samenwerking stimuleert. Die spreekt de positieve kant in onze natuur aan en maakt ons gelukkiger. Keysers: ‘In landen met grote verschillen tussen arm en rijk en een narratief van exploitatie zijn mensen ongelukkiger dan in landen met meer economische gelijkheid waar het accent ligt op samenwerking.’

 

Kom woensdag 18 april om 20.00 uur naar de VPRO Tegenlicht Meet Up ‘Compassie als oplossing volgens George Monbiot’ in Pakhuis de Zwijger te Amsterdam. Met onder meer regisseur Jos de Putter en beleidsmaker eenzaamheid en integratie Marijke Andeweg. Toegang is gratis, reserveren kan via dezwijger.nl/tegenlicht. Kijk op tegenlicht.vpro.nl voor een Meet Up bij u in de buurt