'Nederland is veel slechter af dan de VS'

U schreef een boek over de Westerse schulden. Wat ontdekte u over Nederland?
Ik viel van de ene in de andere verbazing. Wij wijzen graag naar de VS als grote schuldenaars, maar Nederland is veel slechter af dan de VS. De banken staan er daar beter voor en gezinnen hebben minder schuld.
In veel Amerikaanse staten kan een hypotheekschuld alleen verhaald worden op het huis. Als je daar een huis hebt ter waarde van 100 duizend euro, en een hypotheek van 120 duizend, kan je de sleutel gewoon bij de bank inleveren. Je bent dan het huis kwijt, maar ook de schuld. Dat afgedwongen generaal pardon heeft in enkele jaren de Amerikaanse hypotheekschuld stevig teruggedrongen.

De Wall Street Journal schetste in een recent artikel een zorgwekkend beeld van Nederland – ons land zou een gevaarlijk hoge hypotheekschuld hebben.
We hebben de hoogste hypotheekschuld van alle landen die we kennen. De Nederlandse hypotheekmarkt is absurd. Het was hier tot recentelijk niet ongewoon om een hypotheek te krijgen van zo´n 125% van de waarde van het onderpand. In elk ander land ter wereld is dat ondenkbaar.

Vorige week verscheen een manifest van 22 topeconomen waarin werd opgeroepen tot hervorming. Wordt daarin tegemoet gekomen aan deze problemen, denkt u?
Die topeconomen – en je mag jezelf hier al gauw een ‘topeconoom’ noemen – stellen nu voor om naar 90% te gaan. Maar dat is nog steeds buitengewoon hoog: in de meeste landen dekt een hypotheek hoogstens zo’n driekwart van de waarde van het huis. Nederland is daar compleet in doorgeschoten.
De huizenmarkt is hier teveel gebaseerd op de aanname dat huizen alleen maar in waarde stijgen: op die manier zou men vanzelf uit de schuld groeien. ‘De grond is schaars in Nederland,’ roept iedereen dan. De grond was ook schaars in 1978, en toen zakten de prijzen zeven jaar lang. Het is niet vanzelfsprekend dat huizenprijzen stijgen, kijk maar naar de Nederlandse geschiedenis. Zelfs in de Gouden Eeuw gingen de prijzen op en neer.

Het Nederlandse hypotheekbeleid rust dus op een overmatig optimistische veronderstelling.
En nu kampen we met een overgewaardeerde huizenmarkt, te wijten aan gulle banken en de hypotheekrenteaftrek. Er zit een gat van ongeveer twintig procent tussen wat een Nederlands huis kost en wat het eigenlijk zou moeten kosten. Dat is op allerlei keurige grafiekjes terug te zien. Daarom zit straks zo’n 15% van de Nederlandse huizenbezitters met een schuld hoger dan de waarde van hun huis.

En dat is funest voor de economie?
Het is iets waar we vroeg of laat wel doorheen zullen moeten. Maar wie echt durft door te bijten kan het in vier jaar oplossen, door tijdelijk door een diepe crisis te gaan en de orde op zaken te stellen.
Dat is wat IJsland heeft gedaan met hun bankencrisis: IJsland liet de banken verlies nemen en ging door een diepe recessie. Banken gingen failliet en de schuldeisers bleven met lege handen achter. Inmiddels groeit in IJsland de export en de economie weer.
Jammer genoeg is het huidige Nederlandse en Europese beleid het tegenovergestelde van dat van IJsland: we doen alsof de staatsschuld zichzelf maar oplost en schuiven beslissingen voor ons uit. Dat proces gaat in Nederland en West-Europa nog wel tot 2020 duren, denk ik.

U denkt niet dat Nederland op de juiste manier het hoofd biedt aan de problemen?
Niet met het huidige beleid. Het is alsof we hopen dat de Maagd Maria terugkomt met een wonder. Je kunt niet krimpen en dan verwachten dat het tekort terugloopt. Dat geldt overigens ook voor Griekenland. In Nederland hebben we het dan over ‘slim bezuinigen,’ zoals Maxime Verhagen het noemt. Ja, wat dat nou betekent…

Is het nou nodig om altijd maar schulden op te bouwen?
Een schuldenloze maatschappij is erg statisch: daarin zou iemand niet zomaar een bedrijf kunnen opzetten. Lenen is nuttig wanneer het geld gebruikt wordt om mee te investeren – dat is al heel lang zo.
Maar er is ook een waardecomponent: wat is de morele waarde van schuld? Onze opvattingen daarover zijn drastisch veranderd in de afgelopen 40 jaar: Hypotheekrenteaftrek bestond in de jaren 70 ook, maar toen werd het niet passend geacht om zoveel schulden op ons te nemen. Sindsdien zijn we heel erg doorgeslagen in onze onverschilligheid ten opzichte van schuld.
Op den duur zal deze crisis ervoor zorgen dat we schuld weer gaan zien zoals in de jaren 50: als iets waar je toch wel mee uit moet kijken.

Jaap van Duijn (1943) is econoom, belegger en voormalig bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en de Erasmus Universiteit. Tot 2005 was hij werkzaam in de leiding van vermogensbeheerder Robeco. Daarnaast was hij kroonlid van de Sociaal-Economische Raad. Hij schreef columns voor NRC Handelsblad, Het Financieele Dagblad en De Telegraaf. Zijn boek De Schuldenberg verscheen in 2011 bij De Bezige Bij.