Over mogelijke daling van de temperatuur door kosmische straling, de koppeling van de economie van China en India aan die van de VS en Europa en volksverhuizingen. De Nederlandse futuroloog Paul Ostendorf geeft commentaar op de uitspraken van collega Peter Schwartz in Agenda 2008.

De supereconomie
Over de economische opkomst van India en China vinden we bijna dagelijks iets in de media. Jim Rogers beweert dat de VS op hun retour zijn en dat het centrum van de economische macht in de toekomst in het Verre Oosten ligt. Beschavingen komen en gaan. Hoe fantastisch de bloeiperiode ook was: niets is voor altijd, zo lijkt zijn standpunt te zijn.

Peter Schwartz onderschrijft de opkomst van het Verre Oosten als economische grootmacht maar ziet de VS daarbij niet echt achteruitgaan. Er is in de VS immers nog steeds sprake van groei. Ik deel de mening van Peter Schwartz maar met een andere motivatie.

Als je uitspraken over de toekomst wilt doen moet je niet zozeer naar trends of golfbewegingen kijken maar juist zoeken naar (mogelijke) trendbreuken of golfbrekers. Communicatietechnologie, met internet voorop, veroorzaakt zo’n breuk. Het is de meest essentiële verandering die onze beschaving de afgelopen jaren heeft ondergaan. Alles is met alles verbonden: mensen, bedrijven, landen, economieën, culturen, politiek en idealen. Op een veel snellere manier dan ooit hiervoor. De wereld is één groot communicerend vat.

Neem de kredietcrisis als voorbeeld. Het werkelijke probleem is dat niemand precies weet waar uiteindelijk de pijn van de subprime leningen zit. Risico’s zijn meerdere malen doorverkocht, herverzekerd of getransformeerd. Het is zo complex geworden dat zelfs de hoofdrolspelers - de financiële instellingen - elkaar niet meer vertrouwen. Een typisch voorbeeld van de gevolgen van een ‘connected world’.

De VS kampen met aanzienlijke tekorten op zowel de betalingsbalans als de begrotingsbalans. China echter kampt met aanzienlijke overschotten. De Chinezen moeten met hun geld ergens naar toe en een belangrijk deel wordt in de VS en de EU geïnvesteerd. Als de VS onderuit gaan merkt China daar direct de gevolgen van. Net als de rest van de wereld. Ze zouden niet alleen een belangrijke handelspartner achteruit zien gaan maar ook een deel van het door hun geïnvesteerde vermogen. Het is in het belang van China om dat te voorkomen.

De economische belangen van landen raken steeds meer onlosmakelijk met elkaar verbonden. Uiteindelijk worden we één supereconomie.

Wij maken ons in Europa druk om het wegvloeien van arbeid naar lage lonen landen, lees: het Verre Oosten. In China, het Verre Oosten dus, heeft men het potentieel van Afrika ontdekt als het gaat om lage lonen landen. Wie weet ontdekt de EU dat ook nog eens. Lage lonen landen vormen een economische kans, geen bedreiging.

‘Connected world’
Doordat alles veel directer dan ooit met alles samenhangt, is het niet langer zinvol om te denken in termen van opkomst en ondergang. Er is veeleer sprake van lokale en tijdelijke verschillen en kansen. En die verschillen worden voornamelijk bepaald door politieke overwegingen. Die op hun beurt steeds meer gestuurd worden door mondiaal denken en steeds minder door provinciaal geneuzel. Feit blijft natuurlijk dat de populatie van de VS in het midden van de 21e eeuw rond de 400 miljoen inwoners zal liggen en de populatie van India en China samen net onder de 3 miljard inwoners. Dus in absolute zin zullen de VS om demografische redenen het een keer afleggen tegen het Verre Oosten. Maar in relatieve zin zal er geen winnaar zijn.

Maar het is nog maar de vraag of China en India rond het midden van deze eeuw alle problemen die nu eenmaal verbonden zijn aan de status van economische grootmacht onder de knie hebben. Hun tweecijferige groeipercentages zijn niet lang meer vol te houden. Ook het Verre Oosten kampt met ecologische uitdagingen, dreigende energietekorten, sterke inflatie, steeds groter wordende inkomensverschillen. Ook zij zullen uiteindelijk naar een kenniseconomie transformeren.

Kortom, het Verre Oosten zal uiteindelijk het Westen evenaren en op een vergelijkbare economische groei uitkomen. En ja, dan zijn ze een stuk groter door hun veel grotere populatie. Maar er is geen reden om aan te nemen dat het Westen op zijn retour is, ook al kan dat tijdelijk zo lijken. Ik ben ervan overtuigd dat de welvaart door de ‘connected world’ uiteindelijk gelijkwaardig zal zijn verdeeld. Maar dat kost veel tijd.

Kosmische straling
Peter Schwartz gelooft dat Al Gore gelijk heeft met zijn rampscenario’s. Ik denk dat Al Gore er vet naast zit. Zal het klimaat dan niet veranderen? Jawel hoor, maar dat doet het al 4,5 miljard jaar. Is de ijskap van de noordpool dan niet in rap tempo aan het smelten? Zeker wel, maar smeltende en groeiende ijskappen zijn al vele malen in de geschiedenis van de aarde voorgekomen. Zal de gemiddelde temperatuur op aarde dan niet met een paar graden stijgen of de zeespiegel met meters omhoog gaan? Zou kunnen. Het is al vaker gebeurd. Zelfs in sterkere mate. Maar het enige wetenschappelijk correcte antwoord is: we weten niet precies wanneer of wat er gaat gebeuren. Onze kennis van het klimaat op lange termijn is verre van toereikend om dergelijke concrete uitspraken te doen. Het is nu januari 2008 en onze kennis van het weer in januari 2050 gaat zover dat we zeker weten dat het dan winter is.

Natuurlijk speelt de mens een rol in het klimaat. De CO2-emissie door menselijk toedoen is zeer fors maar we kunnen alleen aantonen dat CO2 een broeikasgas is. Niet wat de precieze gevolgen zijn als het CO2-gehalte in de atmosfeer met zus of zoveel ppm toeneemt. Waterdamp is ook een broeikasgas, alleen veel sterker. Methaan idem.

Er zijn vele factoren die bepalend zijn voor het klimaat van de toekomst. Recent wetenschappelijk inzicht toont aan dat het proces van lage wolkenvorming een essentiële rol speelt bij het klimaat. Lage wolken reflecteren tot 50% van de EM-emissie van de zon. Als er voor een langere periode meer wolken worden gevormd zal het effect daarvan op het klimaat vele malen groter zijn dan de verandering die door het broeikasgas CO2 wordt veroorzaakt. Wetenschappelijk onderzoek uit februari 2007 toont aan dat kosmische straling een belangrijke rol speelt bij lage wolkenvorming. Wie had dat gedacht?

Als de kosmische straling in de komende jaren toeneemt, zal de gemiddelde temperatuur op aarde juist dalen en niet stijgen. Hoe zit dat? Kosmische straling bepaalt in belangrijke mate het ontstaan van condensatiekernen. En die zijn op hun beurt weer bepalend voor de lage wolkenvorming. Kosmische straling neemt bijvoorbeeld toe door het afnemen van het aantal zonnevlekken. Maar er kan ook een toename zijn door een kosmische gebeurtenis of gewoon omdat we in een positie van de melkweg komen waar de straling sterker is. We weten niet hoe sterk de kosmische straling in de komende decennia zal zijn. En we weten nog een heleboel meer niet. En dus weten we ook niet hoe het klimaat zal zijn.

Peter Schwartz houdt een slag om de arm door aan te geven dat het zou kunnen zijn dat het klimaat in de komende jaren koeler kan worden. Slim!

Vooravond van een ommekeer
Moeten we dan de CO2 kwestie afdoen als hype? Welnee! Het is juist goed dat iedereen op deze planeet zich realiseert dat alles met alles samenhangt. Dat de mens misschien een belangrijke rol speelt bij allerlei complexe cycli waaronder die van het klimaat.

Juist als je niet precies weet wat de gevolgen zijn van je activiteiten is het raadzaam om onzekere factoren, zoals de CO2-emissie, te minimaliseren.

Als de discussie over het klimaat ertoe leidt dat we verstandiger omgaan met milieu, energie, emissies en dergelijke dan winnen we daar allemaal bij. Als we elkaar maar napraten over doemscenario’s die ons te wachten staan schieten we niets op. Ik geloof dat steeds meer mensen en organisaties zich bewust zijn van ecologische kwesties. En juist daarom denk ik dat we aan de vooravond staan van een ommekeer. We zullen streven naar een duurzame levenswijze en gaande de rit steeds meer leren over de complexe samenhang van ecologische zaken.

Europa een voortrekkersrol
Peter Schwartz voorziet een tweede grote volksverhuizing en beschouwt dat als een toekomstig groot sociaal probleem. Hij noemt de immigranten naar de V.S. en vooral de E.U. Hij gaat echter voorbij aan het feit dat andere sterk groeiende economieën, waaronder China, India, Taiwan, Zuid-Korea, of Brazilië ook aantrekkelijk worden als economische vluchthaven. Alleen voor politieke vluchtelingen hebben de VS en de EU vooralsnog de voorkeur. Hij ziet als grootste uitdaging voor Europa het waarborgen van de integratie.

Het leren omgaan met andere denkbeelden, religieuze standpunten, talen en culturen. Ik denk dat Europa een voortrekkersrol op dat gebied heeft te vervullen. Uiteindelijk zullen veel meer regio’s op de wereld met deze problematiek te maken krijgen. We leven in een ‘connected world’ en dat betekent ook dat het concept van een land, een staat, een natie aan erosie onderhevig is. Grenzen zijn lijntjes op landkaarten en beperkingen in iemands denken. Conflicten zullen steeds minder tussen landen worden uitgevochten en steeds vaker gaan om denkbeelden, idealen of leefwijzen. De EU heeft een voortrekkersrol maar heeft naar mijn mening ook de beste kaarten om die rol in te vullen. Europa was en is een smeltkroes van idealen, talen, culturen, kleur en geloof. En ook al zijn de verschillen door de laatste twee factoren in de afgelopen decennia sterk toegenomen, en ook al lopen de spanningen soms hoog op, Europa heeft zich daar tot nu toe prima doorheen weten te worstelen. Het aantal lidstaten groeit en de economie van elke lidstaat groeit mee. Europa zal hoe dan ook een manier vinden om de integratie te waarborgen. Niemand zal beweren dat dat makkelijk is. Maar alles wat de moeite waard is, is nu eenmaal moeilijk.

Secularisatie stimuleert integratie
Er is vaak gezegd dat religie op zijn retour is. Precies zo vaak als er is beweerd dat religie in opkomst is.

Beide standpunten zijn onzinnig. Sinds er beschavingen zijn, zijn er religies. Religie bestaat al zo lang. Religie verdwijnt echt niet met verlichting, met wetenschap en technologie of door een ‘moderne’ 21e eeuw. Alleen de wijze waarop mensen uiting geven aan hun religieuze standpunten, overtuigingen en rituelen is aan verandering onderhevig. De mens heeft een onmiskenbare behoefte aan mystiek, saamhorigheid, geloof en hoop. Het zit in onze genen. Vul dat aan met een tekort aan kennis waardoor een voortdurende en diepe verwondering over de realiteit is verzekerd en je hebt een prima uitgangspunt voor een religie.

Ik beschouw secularisatie als een van de grootste verworvenheden. Helaas kennen wij alleen een secularisatie in de politiek en nog niet in het onderwijs. Als religie en onderwijs samengaan is dat een potentiële bron voor polarisatie. Ik sta op het standpunt dat een volledige secularisatie – politiek, onderwijs, rechtspraak, economie – bevorderlijk is voor een goede integratie. Alleen dan is er echt ‘vrijheid’ van godsdienst. Twisten over religieuze standpunten zijn zinloos. Iedere partij meent het heilige gelijk aan zijn kant te hebben. Religie moet vooral een persoonlijke invulling zijn van zingeving. Dat daar af en toe gemeenschappelijke rituelen en feesten bij horen, kan ik begrijpen. Maar we moeten er spaarzaam mee omspringen. Elke religieuze uiting is een mogelijke bron van conflicten. Gelukkig constateren godsdienstsociologen in Europa steeds vaker dat religie meer en meer op individuele basis wordt ingevuld. Dat schept vertrouwen in de toekomst.