Nooit eerder leefden we in een wereld die zo stabiel en toegankelijk was. Waarom ervaren we die wereld in toenemende mate dan toch als chaotisch? We vragen het regisseur Daan Veldhuizen, die er een uitzending over maakte.

'We hebben een samenleving gecreëerd waar wij als mens eigenlijk niet meer aan kunnen voldoen', zegt psychiater en filosoof Damiaan Denys. Zit de echte crisis misschien wel in onszelf?

Regisseur Daan Veldhuizen onderzoekt voor onze aankomende aflevering, 'Overleven in de chaos', hoe we kunnen overleven in een samenleving die ons dagelijks confronteert met grote, individu-overstijgende problemen. 

Een gesprek over de betekenis van chaos, de noodzaak van een sociologische én beta-wetenschappelijke invalshoek, en hoe hij zelf overleeft in de chaos om hem heen.

'is de wereld echt chaotisch, of zit de chaos in ons hoofd?'

Was het je originele intentie om een aflevering te maken over hoe we ons verhouden tot de chaotische wereld waarin we ons begeven?

‘Mijn vorige aflevering, ‘Mens in de machine’, ging over AI. Er werd toen getwitterd: 'Ik dacht dat het klimaat een groot probleem was, maar nu moeten we ons ook nog eens zorgen gaan maken over intelligente robots!'

Daardoor dacht ik: wat doet het met je, als je continu allemaal van die potentiële levensbedreigende dingen op je bord geslingerd krijgt en je daarnaast ook gewoon je dagelijkse leven moet leiden?

Ik ging de straat op met de vraag: ‘Als je de staat van de wereld in één woord zou moeten omschrijven, welk woord zou je dan kiezen?' Tot mijn verbazing zei tachtig procent van de mensen: 'chaos’.'

Je heb die vraag aan mensen uit veel verschillende culturen gesteld. Zag je nog verschillen?

'Bij de laatste vraag, 'hoe zou je willen dat de wereld eruit zou zien?', vond ik het juist supermooi om te zien dat al die mensen over de hele wereld juist dezelfde gedachte hadden: ze willen allemaal weer wat meer contact, met andere mensen. Weer een beetje open staan voor elkaar. We leven, zeggen ze, zó in onze individuele bubbel, dat er helemaal geen sociale realiteit meer is.

Alles in het nieuws is zo extreem: of extreem links, of extreem rechts. Wat ik dan ervaar als je die straatinterviews doet, of je het nu aan iemand vraagt die op de Partij voor de Dieren stemt, of op Forum van Democratie: iedereen heeft uiteindelijk dezelfde angsten, en wil hetzelfde, voor de toekomst. Alleen de manier om daar te kómen is anders: laten we daarover een gesprek voeren.'

meer van regisseur Daan Veldhuizen ↓

Wat viel je nog meer op, tijdens het filmen?

'Een van de dingen die ik onderzoek is hoe mensen dit soort moeilijke onderwerpen uit de weg gaan; je kan niet iedere dag bezig zijn met dat grote doembeeld dat boven je hangt. Je kan niet iedere dag bezig zijn met de bossen in de Amazone omdat je ook gewoon moet eten en je kinderen naar school moet brengen. 

Er komt een punt waarop je doet alsof het er niet is. Dat is een interessante ontkenning. Volgens mij moeten we dat ook doen om te overleven in de chaos. Ik ben me toen gaan afvragen: is de wereld echt chaotisch, of zit de chaos in ons hoofd?'

Dat lijkt me wel lastig te vertalen naar beeld, die chaos om ons heen, en helemaal die in ons hoofd.

'Ik ben een ontzettende conceptdenker. Ook als ik nog niet weet wat er gaat gebeuren, heb ik al wel de 'beeldtaal' in mijn hoofd. De rest kwam al snel toen ik neurowetenschapper Anil Seth aan het woord liet, die ingaat op de subjectieve aard van onze perceptie van de realiteit.

Waarneming is subjectief, en we kijken allemaal op een andere manier naar de wereld, wat ik kon doorvoeren in beeld en geluid. Ik heb dus gekozen voor reflecties en continu dubbele realiteiten – double reality is ook een concept uit de sociologie. Dat staat voor aan de ene kant weten en ermee bezig zijn dat klimaatverandering een groot probleem is, maar tegelijkertijd gewoon je dagelijkse leventje leven, alsof er niets aan de hand is.

Die double reality heb ik vertaald naar weerspiegelingen, op plekken waar je eigenlijk twee levens met elkaar ziet versmelten.'

'het gaat niet om meer informatie over hoe klimaatverandering werkt, maar over hoe we met die informatie ómgaan'

Met welke insteek heb je de sprekers gekozen?

'De Amerikaanse socioloog Kari Norgaard is heel uniek in haar onderzoek. Zij was echt een voorloper toen ze klimaatverandering benaderde vanuit de sociologie, terwijl dat eerder altijd vanuit de beta-wetenschappen was gedaan.

Norgaard zei: wacht nou eventjes, het gaat helemaal niet om méér informatie over hoe klimaatverandering werkt, het gaat over hoe wij als mensen met die informatie ómgaan. De klimaatcrisis is niet iets wat we kunnen oplossen met meer technologie, de crisis zit in hoe wij ons als mensen organiseren, hoe wij de samenleving hebben georganiseerd. Dát moeten we oplossen, willen we de klimaatcrisis oplossen. Dus zo kwam ik redelijk snel bij haar uit. Ik dacht: zij moet dit vertellen.

Toen dacht ik: hoe ga ik dit verhaal vertellen vanuit de samenleving? Ik bedacht me dat het dan ook wel interessant zou zijn om bij het individu, bij de mens, uit te komen, met een filosoof of een psychiater. Zo kwam ik natuurlijk uit op filosoof én psychiater Damiaan Denys.

Beta-wetenschap had ik uiteindelijk toch nodig. Als je zo’n onderwerp als dit alleen maar vanuit de 'softere' wetenschappen als filosofie en sociologie aanpakt, blijft het misschien hangen in het hoekje van gevoel; 'jouw realiteit is niet mijn realiteit'. Neurowetenschapper Anil Seth zegt: het is zo.'

tekst loopt door onder de afbeelding

© vpro

In de aflevering gaat het ook over 'controle'. Hoeveel waarde hecht jij eigenlijk aan controle?

'Heel veel. Controle is een thema waar ik al mijn hele leven mee bezig ben; ik heb van nature grote controledrang. Dat heb ik van mijn vader. Als we vroeger op vakantie gingen, bijvoorbeeld kamperen in Frankrijk, dan wist mijn vader precies waar we gingen tanken. Een ontzettende control freak. En dat zit ook in mij, als regisseur.

Ik denk dat heel veel mensen last hebben van een vorm van controledrang. Maar tegelijkertijd heb ik ook ervaren dat loskomen van de controle, je overgeven aan het oncontroleerbare, heel bevrijdend werkt.'

'ik ervaar de wereld niet als chaotisch, meer als onhoudbaar'

Hoe zou jij de wereld dan in één woord omschrijven? En hoe zie je de toekomst?

‘Niet met chaos, in ieder geval. Ik ervaar de wereld niet als chaotisch, meer als onhoudbaar.

Als ik aan de toekomst denk, dan denk ik: werk aan de winkel. In de aflevering zegt iemand op straat ook: ‘Things are running a lot faster than you think’. We worden lang genoeg aan het lijntje gehouden door de olielobby. Je ziet nu die klimaatprotesten: we zitten middenin de grootste reeks klimaatprotesten ooit. Daar is het nu echt tijd voor, om met z'n allen op straat te gaan. Geen genoegen meer nemen met wat er aan de hand is, er moet echt verandering komen. Dat hoop ik voor de toekomst.'

bekijk ook deze afleveringen