Er woedt niet alleen een fysieke, maar ook een digitale oorlog. Naast soldaten en tanks zet Rusland volop desinformatie in. Hoe vecht je daartegen?

Rusland is heer en meester in het gebruiken van desinformatie en leugens om verwarring en verdeeldheid te zaaien. Het inzetten van leugens in oorlogstijd is natuurlijk niet nieuw. Maar de hoeveelheid desinformatie op social media, daar schrok social media specialist Marieke Kuypers van. Zo zegt ze tijdens de Tegenlicht Meet Up naar aanleiding van de uitzending De waarheid als wapen.

‘Het is echt overweldigend. Bovendien kan desinformatie via het internet op grotere schaal en doelmatiger worden verspreid.'

Niet alleen in Rusland en Oekraïne worden mensen met desinformatie over de oorlog geconfronteerd. De gemiddelde sociale media gebruiker krijgt er dagelijks mee te maken. Zo waarschuwde het Jeugdjournaal voor de vele nepfilmpjes over de oorlog op TikTok. 

Er is geen eenduidig antwoord op hoe landen zich moeten verhouden tot de zogenoemde informatieoorlog. Tijdens de Tegenlicht Meet Up komen vier mogelijkheden naar voren.

1. Debunken

Misschien wel het meest voorkomende antwoord is het ‘debunken’ van desinformatie: duidelijk maken wat wel en niet klopt. TikTok wordt overspoeld met filmpjes over de oorlog in Oekraïne. Sommigen spreken zelfs van een TikTok-oorlog. ‘Ik vraag me dan af: waarom zitten journalisten niet op TikTok? Je kan niet vechten met een vijand als je niet op hetzelfde slagveld staat,’ zegt Kuypers.

Kuypers, die eerder werkte voor de NOS, is daarom zelf actief op het platform. Ze post filmpjes waarin ze factchecks uitvoert. Ze laat beelden zien van wat Russische vliegtuigen zouden zijn, maar legt uit dat het in werkelijk een vliegtuigdemonstratie van twee jaar geleden betreft. Op deze manier helpt ze mensen het kaf van het koren te scheiden.

2. Prebunken

Naast het debunken van informatie bestaat er ook zoiets als ‘prebunken’. In plaats van achteraf laten zien wat wel en niet klopt, wordt actief ingezet op het weerbaarder maken van mensen. Mensen moeten een kritischere houding aangeleerd krijgen.

‘Met games proberen we preventief te werk te gaan,' zegt Gwenda Nielen tijdens de Meet Up. Ze werkt bij Tilt, een bedrijf dat zich inzet tegen online manipulatie. 'We willen dat mensen snappen hoe desinformatie werkt en het daardoor beter kunnen herkennen.’ De games werken met fictieve scenario’s, waarbij je zelf in de rol van nepnieuwsmaker stapt. Zo wordt aandacht gegeven aan de mechanismen van desinformatie, in plaats van de inhoud ervan. ‘We willen niet bijdragen aan het probleem. Je wilt niet dat twijfelaars zo’n filmpje zien, want sommige zijn heel overtuigend.’ 

3. Verbannen

Er is natuurlijk ook de optie om desinformatie zoveel mogelijk buiten de deur te houden. Momenteel worden Russische staatsmedia zoals Russia Today en Sputnik in veel landen geweerd. Maar overheden zouden de verschillende media, ook de niet-Russische, überhaupt strenger kunnen monitoren.

Nielen, tevens oud-luitenant en kolonel, is voorstander van meer monitoring. ‘Mensen zeggen nu vaak "big brother is watching" als het over dit onderwerp gaat. Maar ik denk dat er een goed gereguleerd mandaat voor overheden nodig is om monitoring mogelijk te maken en strak te organiseren. Dan kan je ook maatwerk maken voor bepaalde groeperingen.’

Er zijn ook zorgen over het monitoren en verbannen van bepaalde content. Want waar trekken we de grens? Wie mogen vrijuit spreken en wie niet? Moet een democratie überhaupt censuur, in wat voor vorm dan ook, uitoefenen? 

4. Investeren in een tegenverhaal

Er wordt ook gesproken over het inzetten op een tegenverhaal. Leugens moeten we bestrijden met waarheid, en deze moeten we actief verspreiden. Vooral in Rusland en Oekraïne.

Volgens Ruth Kronenburg van Free Press Unlimited moet het Westen veel meer investeren in onafhankelijke media in de voormalige Sovjetlanden. ‘Wij zijn al meer dan acht jaar actief in deze regio om betrouwbaar nieuws in het Russisch te kunnen brengen. Dat is heel hard nodig. Maar de hoeveelheid geld waarmee wij ze kunnen steunen is niks als je het vergelijkt met wat er in Rusland in de media wordt geïnvesteerd,’ zegt ze tijdens de Meet Up.

‘Het kan niet zo zijn dat journalisten hun werk als roeping zien maar er geen droog brood mee kunnen verdienen. Journalistiek kan levens redden. Het is aan ons om hier nu echt actief op in te zetten.’  

Kijk hier de Meet Up terug

20 jaar toekomst verkennen met tegenlicht

Dit online archief gebruikt kunstmatige intelligentie om meer dan 500 uitzendingen gemaakt sinds 2002 op nieuwe manieren beschikbaar en doorzoekbaar te maken. Zoek naar specifieke fragmenten, citaten en zelfs losse shots.