Zo kan Nederland zichzelf opnieuw uitvinden

Ook windturbines, elektrische auto’s en zonnepanelen moeten ergens van worden gemaakt. Daarvoor hebben we heel snel én op heel grote schaal andere grondstoffen nodig, zoals lithium en kobalt, magnesium en grafiet. Dat zal met de nodige vervuiling gepaard gaan. Een hoop benodigde metalen, de zogenaamde zeldzame aardmetalen, zitten bovendien voor 97 procent in China. Europa kan de komende jaren z’n borst nat maken voor stevige geopolitieke onderhandelingen.

De duurzame uitweg lijkt recycling te zijn. Producenten moeten hun producten zo ontwerpen dat de materialen later eenvoudig kunnen worden hergebruikt. Maar dat staat nog in de kinderschoenen. Zo wordt momenteel slechts tien procent van alle mobiele telefoons gerecycled, aldus Rotmans.

Zilte broccoli, zeewier en lamsoor. Dat wordt het Nederlandse dieet wanneer we rekening houden met een stijgende zeespiegel en een zilte grond. 

Het huidige voedselsysteem moest toch al op de schop. Van een landbouw die ten koste gaat van natuur, milieu, mens en dier naar een landbouw die de natuur versterkt, de bodem verrijkt, dierenwelzijn voorop stelt en de boer een eerlijke prijs betaalt. Minder mondiaal, meer lokaal. Minder intensieve veehouders en massaproductie, meer biomaterialen voor bijvoorbeeld de verpakkingsindustrie of de huizensector.

Vraag een docent met ervaring hoe die de afgelopen decennia het onderwijs heeft zien veranderen en zij schiet spontaan in een burn-out. Schaalvergroting, bureaucratie en top-down structuren zijn de grote boosdoeners. Of zoals Rotmans schrijft: vroeger had je op de middelbare school een rector, twee conrectoren (die ook les gaven) en een conciërge. Nu heb je een rector, een conrector, een onderwijscoördinator, een onderwijsplanner, onderwijsmonitoren en onderzoeksmonitoren.

Het is dan ook geen hogere wiskunde om te bedenken wat er nodig is in het onderwijs: minder managers, meer leraren. Platte en horizontale organisaties met zo weinig mogelijk bureaucratie en overhead. Meer ruimte en vrijheid voor scholen en leraren om hun eigen weg te vinden en te experimenteren.

Rotmans ziet een groeiende beweging van onderop die experimenteert in het onderwijs. De overheid kan daarbij het verschil maken door deze onderwijsvernieuwing te omarmen en te helpen opschalen, en dus niet zoals nu vanuit controle en beheersing af te remmen of tegen te werken.

Daarnaast is het onderwijs cruciaal om mensen af te leveren die de duurzaamheidstransitie verder kunnen helpen. Rotmans ziet steeds meer voorbeelden van innovatieve campussen waar bedrijven en onderwijsinstellingen nauw samenwerken.

Net als het onderwijs heeft de zorg de afgelopen decennia geleden onder het zogenaamde new public management: het idee dat publieke instellingen gerund zouden moeten worden zoals commerciële bedrijven, met een focus op schaalvergroting, top-down structuren, ‘efficiëntie’ en meetbare targets. 

Toch waren het niet spreadsheets, maar zorgmedewerkers die Nederlanders tijdens de coronacrisis op de been hielden. Om hen weer centraal te stellen in een nieuw zorgsysteem moeten bestuurders de behoefte aan controle en beheersing loslaten en het vertrouwen in mensen omarmen. Denk aan meerjarige afspraken met de verzekering in plaats van urenregistratie. Of meer samenwerking tussen ziekenhuizen, verzekeraars en welzijnsorganisaties in plaats van concurrentie.

Top-down of verticaal geleid. Dat is meer in zijn algemeenheid hoe de ordening van onze samenleving eruit ziet, van oudsher opgezet via vakbonden, omroepen, kranten, politieke partijen en banken. Met de komst van het neoliberalisme in de jaren tachtig kwam daar een smak bureaucratie bij, zoals we al zagen in de zorg en het onderwijs.

Maatschappelijke instanties zijn daarom log en star geworden. Er zijn inmiddels twee werelden ontstaan: de systeemwereld van managers en bureaucraten en de leefwereld van burgers en professionals die vooral autonomie en vertrouwen nodig hebben. 

Rotmans ziet - nu nog onder de radar - een groep opkomen van gedreven burgers, ondernemers, sociale en economische entrepreneurs die van onderop de macht zullen overnemen. Een nieuw horizontaal en decentraal sociaal weefsel, met oog voor verschillen én gelijke rechten. De transitie is het best te zien aan de explosie van burgerinitiatieven de afgelopen jaren, met ongeveer één miljoen betrokken mensen. Denk aan energie- of zorgcoöperaties of initiatieven in de cultuur of bouwsector.