Als het aan jou lag, had KLM of Booking.com dan miljarden euro’s aan steun gekregen? Waarschijnlijk niet. Dat is precies de gedachte achter een ‘burgerraad’, waarin ook jij over beleid (en geld!) mag meebeslissen. Op deze vier plekken lopen ze daarmee voorop.

Aan het begin van de coronacrisis werd gesproken over een unieke kans om de grote problemen van deze tijd aan te pakken. Het leven lag stil; de economie lag op zijn gat. Het leek dé kans om eindelijk te investeren in de lange termijn. Om werk te maken van de duurzame transitie. En van structurele loonsverhoging voor de zorg en andere vitale beroepen. Er zou een einde komen aan de flexibele arbeidscontracten en multinationals moesten eindelijk eens eerlijkere belastingen betalen.

Vier maanden later is duidelijk geworden dat er toch voor de korte termijn is gekozen: geen groene transitie, maar een miljardensteun voor KLM en Lelystad Airport. Veel applaus, maar geen loonsverhoging voor de zorg – lastig ook, als coalitiepartijen 'wegrennen' uit de Kamer zodra daarover moet worden gestemd. Met als kers op de taart miljoenen aan staatssteun voor een bedrijf dat jarenlang belasting ontdook en vorig jaar nog miljoenenbonussen uitkeerde: Booking.com.

welke landen lopen hierin voorop en geven het goede voorbeeld?

Zouden dezelfde keuzes zijn gemaakt als willekeurig gekozen burgers over deze thema’s hadden mogen meebeslissen? Nee, beargumenteert Vlaams cultuurhistoricus David van Reybrouck in zijn boek Tegen Verkiezingen (2013).

Burgerraden, door loting samengesteld uit een representatieve dwarsdoorsnede van de samenleving, zouden volgens Van Reybrouck beter in staat zijn om besluiten te nemen over politiek gevoelige onderwerpen in het algemeen belang én voor de lange termijn. Mits deze burgers daar de tijd, ondersteuning van experts en een bijpassende vergoeding voor krijgen. 

Werken burgerraden ook? En hoe ziet zo’n participatiedemocratie met burgerraden eruit? Welke landen lopen hierin voor? We verkennen de toekomst van de democratie aan de hand van vier best practices wereldwijd waar burgers mochten meebeslissen over de begroting, of waar om advies werden gevraagd over een gevoelig onderwerp, op lokaal en nationaal niveau.

Participatory budgeting in Porto Alegre, Brazilië

Een van de eerste moderne initiatieven van burgerparticipatie vond plaats in Brazilië. In 1989 heerste er in Porto Alegre een breed gedragen gevoel van ontevredenheid over de gekozen volksvertegenwoordiging van de stad. De door corruptie geplaagde stad was bijna failliet, publieke scholen hadden grote tekorten aan materiaal en één derde tot de helft van de bevolking leefde in sloppenwijken.

Het zittende stadsbestuur bestond uit dezelfde aristocratische elites die Brazilië sinds de onafhankelijkheid bestuurden en de armere bevolking stelselmatig uitsloten van hun burgerrechten en politieke participatie. De opmars van Arbeiders Partij (Partido dos Trabahaldores (PT)) op stedelijk niveau zorgde voor een overwinning in de lokale verkiezingen van deze partij. Om de met name armere burgers van Porto Alegre een grotere stem te geven in het bestuur van de stad, besloot de PT tot een ingrijpende bestuurlijke hervorming: de bevolking mocht direct meebeslissen over delen van het gemeentelijk budget. 

In alle wijken van de stad kwamen burgers samen om te praten en een advies uit te brengen over uiteenlopende onderwerpen als onderwijs- en zorgbudgetten en infrastructurele projecten als riool- en watervoorziening en wegenbouw. Van elke wijk werden er twee afgevaardigden gekozen, die met de andere afgevaardigden mochten stemmen over de uiteindelijke verdeling van het gemeentelijke budget.

Dit experiment van 'participatory budgeting' werd een groot succes. In zeven jaar tijd verdubbelde het aantal huishoudens met toegang tot riool en stromend water – van 46 procent naar 95 procent. Er werden eindelijk wegen gebouwd in en naar de sloppenwijken en het aantal scholen werd verviervoudigd. Porto Alegre is een duidelijk voorbeeld van hoe het leven van burgers aanzienlijk werd verbeterd door directe inspraak.

Vorig jaar vierde Porto Alegre het 30-jarige bestaan van dit initiatief dat momenteel voor veel steden wereldwijd als inspiratie dient.

dankzij directe inspraak is in zeven jaar tijd het aantal huishoudens met toegang tot riool en stromend water verdubbeld

© vpro

België als kweekvijver voor democratische vernieuwingen

Als er een land is in Europa waar het disfunctioneren van de parlementaire democratie goed zichtbaar is, dan is het België. Voor de tweede keer in tien jaar tijd duurt de formatie na verkiezingen in België al meer dan een jaar. Deze bestuurlijke impasse blijkt echter wel een vruchtbare bodem voor democratische vernieuwing.

Toen in 2011 de formatie inmiddels anderhalf jaar duurde, werd door een groep intellectuelen, waaronder David van Reybrouck, de G1000 burgertop georganiseerd. De G1000 was een grootschalig experiment om te onderzoeken of gelote burgers in staat waren wél een besluit te nemen over de politiek gevoelige onderwerpen waarop de formatie steeds vastliep.

1000 Franstalige en Nederlandstalige burgers werden ingeloot en gingen met elkaar in discussie over onderwerpen als migratie, sociale zekerheid en de toekomst van de Belgische democratie. De top was een succes: burgers namen hun taak serieus en kwamen gezamenlijk tot een aantal voorstellen. Hoewel de nationale politiek de aanbevelingen van de G1000 naast zich neer legde, zette het experiment wel aan tot een publiek debat in België over de kloof tussen burger en politiek en toekomst van de democratie. Soortgelijke G1000-toppen zijn later in verschillende Europese steden, zoals in bijvoorbeeld Madrid, herhaald.

Ostbelgien schrijft geschiedenis: het is het eerste gebied ter wereld waar burgers permanente inspraak krijgen

Acht jaar later blijkt België opnieuw het centrum voor democratische vernieuwing als de Duitstalige gemeenschap van het land besluit (ingelote) burgers een permanente stem te geven in de politieke besluitvorming. In het gebied, ‘Ostbelgien’, is nu een permanente burgerraad als aanvulling op het gekozen parlement geïnstalleerd.

De raad moet het parlement permanent van advies voorzien. In de raad zitten 24 door het lot gekozen burgers voor een periode van anderhalf jaar, waarna er weer nieuwe burgers worden ingeloot. Elk parlementair jaar mag de burgerraad drie thema’s op de politieke agenda zetten. Om te voorkomen dat de burgers in de burgerraad zich als politici gaan gedragen wordt er eerst door burgerpanels op de voorgestelde thema’s gestemd voordat ze naar het parlement gaan.

Een succesvol experiment met een burgerpanel over kinderopvang uit 2017 lag aan deze burgerraad ten grondslag. In dat jaar stelden 27 ingelote burgers na uitvoerige debatten en informatiedagen met experts een advies op aan de deelstaatregering over een nieuw model voor de kinderopvang. De politici van de regering waren dermate onder de indruk van de inzet en de adviezen van de burgers dat Ostbelgien nu geschiedenis schrijft. De deelstaat met 76.000 inwoners is namelijk het eerste gebied ter wereld waar burgers permanente inspraak krijgen op de (semi-)nationale politiek.

Homo- en vrouwenrechten in sterk verdeeld Ierland

Burgerparticipatie kan ook een uitkomst bieden bij politiek zeer gevoelige kwesties zoals de abortuswetgeving. In het streng katholieke Ierland zijn thema’s als het homohuwelijk en de legalisering van abortus dusdanig politiek beladen dat de premier besloot de beslissing hierover aan burgers over te laten.

Een mogelijk instrument om burgers te laten beslissen is het referendum. Maar, door referenda kunnen landen wel ‘gespleten raken’, stelt David van Reybrouck in een interview met schrijver en essayist Bas Heijne. Van Reybrouck: ‘Met referenda vind je niet één beslissing maar twee helften in de samenleving. Het Verenigd Koninkrijk zal de komende twintig à dertig jaar gespleten blijven over de Brexit’. In Ierland is dit niet gebeurd: hoe kan dat? Misschien doordat er voorafgaand aan deze referenda zogenaamde ‘deliberatieve bijeenkomsten’ hebben plaatsgevonden.

Middels een representatieve steekproef werden Ierse burgers geselecteerd om in Citizens Assemblies met elkaar te praten over het homohuwelijk en abortus, en daarna tot een advies te komen. De geselecteerde burgers kregen hiervoor de tijd: vijf weekenden in een tijdsbestek van vijf maanden. Daarnaast kregen ze begeleiding in de vorm van gesprekken met experts en een passende vergoeding. Kenmerkend voor deze bijeenkomsten was hoe serieus de burgers hun taak namen en dat mensen zelfs van standpunt veranderden na beter geïnformeerd te zijn.  

De Citizens Assemblies spraken zich in grote meerderheid uit vóór het homohuwelijk en legalisering van abortus. Het advies werd meegenomen door de Ierse regering, die daarop een referendum uitschreef. In beide gevallen bleek het advies van de Citizens Assemblies overgenomen te worden in de uitkomst van het referendum.

kenmerkend is hoe serieus burgers hun taak nemen

Franse burgerraad voor klimaat na elitarisme en gele hesjes

De ‘gele hesjes’ zetten eind 2018  heel Frankrijk op zijn kop: ze waren het ‘elitaire’ beleid van Macron zat. Er was al veel onrust in Frankrijk, met name onder de niet-stedelijke bevolking, vanwege een reeks economische hervormingen waarin onder andere de rijksten van Frankrijk werden ontzien van hun belastingplicht. Toen daar een eco-belasting op brandstof bijkwam, sloeg de vlam in de pan. 

De eco-belasting werd gezien als een directe aanval op de verarmde plattelandsbevolking voor wie, in tegenstelling tot de stedelijke elite, de auto een belangrijk deel is van hun dagelijks leven. In Frankrijk kwamen mensen in opstand tegen de in hun ogen elitaire politiek. Hun belangrijkste eisen waren naast eerlijkere belastingen en hogere minimumlonen een betere representatie en grotere burgerparticipatie in de politiek.

burgers maken zich minder druk om herkozen te worden en kunnen daardoor vrijer debatteren en beslissen

Macron heeft een aantal wensen van de gele hesjes ingewilligd, waaronder ook de eis voor meer burgerparticipatie. Doordrongen van het belang voor een klimaatbeleid, maar behoedzaam voor verdere onrust, riep Macron in januari 150 ingelote burgers voor het eerst bijeen in de Convention Citoyenne pour le Climat (CCC). De CCC kreeg van Macron de opdracht om in zes maanden tot een advies te komen over het te volgen klimaatbeleid voor zijn regering. Het uitgangspunt: 40 procent minder CO2 ten opzichte van 1990, op een sociaal rechtvaardige manier.

Eind juni dit jaar sprak de CCC haar advies van 149 punten uit. Hiervan nam Macron er 146 aan. Met als belangrijkste punten dat ‘ecocide’, de vernietiging van natuur en ecosystemen, wettelijk strafbaar wordt gesteld, in 2040 vijftig procent van de Franse boeren ecologisch moet boeren en treinreizen goedkoper moet worden dan vliegen. De CCC laat mooi zien hoe burgers in staat zijn om beslissingen te nemen over politiek gevoelige onderwerpen op de lange termijn. 

Hebben burgerraden de toekomst?

De voorbeelden van Brazilië, België, Ierland en Frankrijk laten zien dat burgers inderdaad in staat zijn om over politiek gevoelige kwesties een besluit te nemen, in het algemeen belang. Volgens David van Reybrouck komt dit omdat ingelote burgers zich niet druk maken om herkozen te worden, waardoor zij vrijer kunnen debatteren en beslissen. Het zou dan ook een verrijking kunnen zijn om bij politiek gevoelig problemen als klimaatverandering het advies in te winnen van een burgerraad, die onafhankelijk van partijpolitieke, lobby en commerciële belangen hierover een advies kan geven zoals blijkt bij de Convention Citoyenne pour le Climat. 

Hoe het in Nederland zit? Ook hier wordt met burgerbegrotingen geëxperimenteerd, hetzij voorzichtig. In 2015 was de Gelderse gemeente Oldebroek de eerste Nederlandse gemeente met een burgerbegroting. In de jaren erna volgden meerdere plaatsen als Breda, Amsterdam, Alphen aan de Rijn en Culemborg. In deze experimenten krijgen stadswijken een klein deel van het gemeentelijk budget toegewezen die de inwoners mogen verdelen voor projecten in hun wijk. Vergeleken met de bovenstaande voorbeelden zijn de Nederlandse experimenten nog erg kleinschalig, terwijl er in Nederland ook ontevredenheid heerst over de nationale politiek. Wat moet er gebeuren voordat burgers ook hier meer invloed zullen krijgen?