Hoe snel Nederland van koers kan veranderen, bleek de afgelopen maanden uit alle rigoureuze corona-maatregelen. Maar welke kant willen we op? Aan ideeën geen gebrek. Dit zijn 10 shortcuts naar een betere postcorona-wereld.

Aan het begin van de coronacrisis werd gesproken over een unieke kans om de grote problemen van deze tijd aan te pakken. Vier maanden later lijkt het kabinet vooral voor de korte termijn te kiezen. Op Prinsjesdag, over krap twee weken, horen we wat het kabinet aan beleidsconclusies heeft getrokken uit de hele virusgeschiedenis.                                         

Waar zal het kabinet in investeren, en waarop bezuinigen? Hoe goed zal het hebben geluisterd naar de samenleving? Aan een gebrek aan ideeën ligt het in ieder geval niet. Sinds corona – en daarvoor natuurlijk ook al – duiken overal in Nederland ideeën en voorstellen op om de wereld nu eindelijk eens goed en duurzaam in te richten. Tegenlicht-researcher William de Bruijn verzamelde de afgelopen maanden al deze stemmen uit de samenleving, en smeedde ze tot een concreet en toekomstbestendig plan voor Nederland na corona.

☟ 10 shortcuts

1. Skip vliegveld Lelystad

Als iéts de afgelopen maanden verhitte politieke debatten heeft opgeleverd, dan zijn ‘t wel de luchtvaart, de KLM en de luchthavens. De opening van ‘Lelystad’ is inmiddels uitgesteld tot november 2021. Maar in de afgelopen maanden gingen er steeds meer stemmen op om het hele project van de ‘vakantievluchten’-luchthaven af te blazen: beter voor de uitstootvermindering en de geluidsoverlast. Dus beter voor de planeet.

Al op 10 juni meldde regeringspartij ChristenUnie dat het nieuw te openen vliegveld Lelystad er wat hun partij betreft deze kabinetsperiode niet meer hoeft te komen. Schiphol kan voorlopig de voorzichtig weer opstartende ‘post-corona traffic’ immers zelf wel aan. Op 16 juli rekent Nieuwsuur ons vóór dat het openhouden van Lelystad jaarlijks 4,4 miljoen euro kost. De Volkskrant meldt 28 augustus dat het huidige uitstel van vliegveld Lelystad voor het volgende kabinet wel eens heel goed ‘afstel’ kan gaan betekenen.

Overige goede luchtvaart-ideeën:

  1. Een minumumprijs voor vliegtickets
  2. Het inperken van het aantal nachtvluchten
  3. Het terugschroeven van het aantal managers

2. Hervorm en beloon de zorg

Ook in verband met de zorg kwam KLM voorbij, in de Tweede Kamer. ‘Telt in dit land en voor dit kabinet dan écht alleen de KLM??’ riep Lodewijk Asscher vertwijfeld uit, tijdens het debat over de bonus voor de zorg, eind juni. Op 11 juni al komen duizend artsen al met een manifest om de zorg structureel te verbeteren: minder bureaucratie en minder gefragmenteerd werken. Minder marktwerking, en minder administratieve handelingen.

Geen werkdrukverlaging

Er komt geen meerderheid voor structurele loonsverhoging en werkdrukverlaging. Grootste regeringspartij VVD stemt tegen beide voorstellen. Geen wonder dat de sector moet vaststellen dat het opschalen van de ic’s in Nederland niet gaat lukken. Er zijn simpelweg te weinig ic-verpleegkundigen. 

Op 27 augustus meldt het kabinet dat er in 2021 nog eens 500 netto eenmalige bonus bijkomt en 180 miljoen voor werkdrukvermindering. Een lachertje, volgens sector en oppositie.

3. Verbeter de leef- en werkomstandigheden van arbeidsmigranten en asielzoekers

© VPRO | Daan Colussi

Corona maakte misstanden zichtbaar, niet in de laatste plaats daar waar migranten en vluchtelingen in hoge concentraties op weinig vierkante meters samenwonen. Slachterijen, tuinbouwbedrijven en de asielzoekerscentra bleken gevaarlijke besmettingshaarden voor het nieuwe virus. Voornaamste redenen zijn de slechte huisvesting, gebrek aan ruimte, geen of onvoldoende ventilatie en alom verminderde weerstand. Anderhalve meter afstand houden werd voor arbeidsmigranten aanvankelijk niet noodzakelijk geacht.

Op 11 mei worden 28 corona-besmettingen vastgesteld in het asielzoekerscentrum in Sneek, en op 2 juni blijkt het mis te zijn in de grootste slachterij van Nederland (Vion, in Boxtel): een speciaal Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten wordt in het leven geroepen. Dat team (onder leiding van voormalig SP-leider Emile Roemer) komt met beleidsaanbevelingen als maximaal twee arbeiders op een kamer en geen vervoer meer in overvolle busjes. 

Bij Nieuwsuur 11 juni meldt Roemer dat er soms niet eens bekend is waar en hoe arbeidsmigranten wonen. Op 8 juli wordt nog eens fijntjes door een Brabantse wethouder geconstateerd: "Twaalf uur werken en dan in een badkuip moeten slapen: dat zou tot het verleden moeten behoren."  Sindsdien werd helaas weinig meer over deze kwesties vernomen.

'Twaalf uur werken en dan in een badkuip moeten slapen: dat zou tot het verleden moeten behoren'

4. Leg AirBNB blijvend aan banden

Vooral in Amsterdam, maar ook in andere Nederlandse steden groeide al voor de virusuitbraak het verzet tegen de ontwrichtende werking van Airbnb. In oktober 2019 werden verhuur-mogelijkheden aan banden gelegd, maar dat ging veel bewoners nog niet ver genoeg. Die eisten een verbod op Airbnb. Op 16 april, nadat iedereen merkte hoeveel rust en ruimte er door corona - en het inzakken van de Airbnb-verhuur - kwam, volgde een verbod op vakantieverhuur in drie Amsterdamse stadswijken.

Op 19 mei schrijft een ex-raadslid samen met iemand die zelf werkzaam is in de toerismesector een warm pleidooi voor een Airbnb-loos tijdperk na corona. Vanaf 9 juni zet een volksinitiatief van ‘vier jonge Amsterdammers’ onder de titel ‘Amsterdam heeft een Keuze’ het gemeentebestuur voor het blok: ‘de stad kan terugkeren naar hetzij een binnenstad die primair van en voor toeristen is, of een binnenstad met een diverse wijkeconomie, waarin de bewoners centraal staan en waarin toeristen niet een attractiepark komen bezoeken, maar genieten van een levendige stad’. De petitie werd inmiddels meer dan 30.000 keer ondertekend.

5. Laat de CO2-uitstoot niet opnieuw opveren

Vanaf februari 2020, toen het corona-virus in Nederland opdook en ‘huis ging houden’, is er scherp gelet op CO2-uitstoot. Wat hield minder verkeer en minder vliegen (door de lockdowns) in voor de CO2 emissies?

Het kabinet kwam gelukkig al vroeg naar buiten met de intentie om de koolstofdioxide-uitstoot niet weer te laten opveren ná corona. Op 24 april geeft de Rijksoverheid opvolging aan een scenariostudie van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Uit de studie blijkt dat de coronacrisis op korte termijn weliswaar de CO2-uitstoot flink terugdringt, maar dat de impact van het virus en de daaruit volgende maatregelen ‘op de lange termijn waarschijnlijk beperkt is’. Het kabinet zal dus vooruit moeten blijven denken, met het Urgenda-vonnis eind 2020 in het achterhoofd: de Regeling Reductie Energie-verbruik, retourpremies voor het inleveren van oude apparaten, het ombouwen van installaties: voor dit alles zal overheidsbudget beschikbaar moeten blijven; en zo mogelijk moeten worden uitgebreid. 

Uitstelgedrag

Dat er nog veel moet gebeuren om de ‘beleidsdoelstellingen’ te (blijven) halen toonde Vrij Nederland aan in een scherp artikel (19 mei), dat niet voor niets de titel ‘Uitstelgedrag’ draagt

6. Versterk de krimpregio’s

Een minder in het oog springend gevolg van de coronacrisis is de opleving van krimpregio’s. Op de woningmarkt is er al een verschuiving zichtbaar van stedelijke besmettingshaarden naar slaperige dorpen. Mensen zien nu door de virusbeperkingen dat ze ook wel online kunnen werken. Steden worden bovendien steeds duurder. Dus gaan steeds meer Nederlanders op zoek naar meer ruimte en meer ‘natuurlijke afstand’. Bijvoorbeeld in de Schouwerzijl.

Zou het een idee zijn om de ontwikkeling die hier wordt ingezet ook via de politiek te versterken? Het zou de oververhitte steden wat meer adem kunnen geven en de krimpregio’s de zo broodnodige economische en sociale bedrijvigheid. Zodat scholen en kleine supermarkten en buurtbussen ook weer lokaal bestaansrecht krijgen.

7. Reset de economie

© VPRO | Daan Colussi

Triodos bank, in de persoon van hoofdeconoom Kees Vendrik, nam op 13 mei het voortouw in het denken over een ‘nieuwe economie na corona’. In een soort manifest getiteld ‘Reset the Economy’ doet Vendrik samen met Triodos investment manager Hans Stegeman  vijf beleidsvoorstellen voor de ‘post-corona’ wereld:

  1. meer evenwicht tussen de belangen van financiers, werknemers en toekomstige generaties (dus minder focus op winst en groei);
  2. meer buffers, minder ‘Angelsaksisch’ rendements-denken;
  3. economisch herstel waarin transitie en klimaatbeleid centraal staan;
  4. meer ruimte voor lokale landbouw en voedselproductie;
  5. (staats)steun vooral verstrekken aan ondernemers en initiatieven die concrete maatschappelijke behoeftes invullen: denk bijvoorbeeld aan betere zorg en duurzaam voedsel.

Het komende jaar zullen we zien wat van deze vijf aanbevelingen werkelijkheid wordt. In onze najaar-reeks op 20 september aanstaande een eerste aanzet naar dit andere ondernemen in de Tegenlicht aflevering ‘Goed Geld Verdienen’.

8. Stop de rooftocht in de (‘wilde’) natuur

‘Wet markets’ in China zouden wel eens de bron zijn geweest van de huidige covid-19-uitbraak. Op die markten wordt verkocht wat uit de ‘wilde’ natuur is geroofd: van vleermuizen tot slangen tot krokodillen. In een artikel van 25 maart in de Guardian betoogt Inger Andersen, de Deense milieuspecialist bij de Verenigde Naties, dat de corona-uitbraak illustreert hoe wij tegenwoordig ‘met vuur spelen’ als het over de natuur gaat. Gelukkig zijn in China de markten intussen gesloten en verboden, maar nog niet in de rest van Azië. 

Niet alleen is het tijdperk van ‘goedkope natuur’ voorbij; er worden ook steeds meer vraagtekens geplaatst bij het hoúden van dieren. Slachterijen en nertsfokkerijen bleken besmettingshaarden, van dier op mens en andersom.

Op 13 juli verklaart Volkskrant-columnist Jean-Pierre Geelen de nertsfokkerij als volkomen zinloos: hoog tijd om een einde te maken aan de bontproductie. Op 27 augustus wordt hij op z'n wenken bediend: vanwege aanhoudende ontdekkingen van besmetting zullen de bestaande 120 nertsfokkerijen in Nederland op uiterlijk 21 maart 2021 moeten sluiten.

© VPRO | Daan Colussi

En voor wie het nog eens van een ander wil horen: in Nederland is op 19 april de beroemde primatoloog Jane Goodall te gast bij Buitenhof met een warm pleidooi om ons te doen beseffen hoe alles ‘interconnected’ is; klimaatverandering, vervuiling en de vernietiging van het oerwoud.

9. Steun de verandering

Vanaf de eerste lockdown medio maart werd er heel veel staatssteun aangevraagd, zowel door bedrijven en ondernemers als door instellingen, organisaties en zzp-ers. Punt van discussie (naast KLM) was Booking.com. Een maand na de lockdown, op 18 april, ageerde Horeca Nederland tegen staatssteun voor Booking.com: hoezo staatssteun voor een van de grootste en meest winstgevende hotelboekingsplatforms in de wereld, terwijl duizenden kleine hotels en horeca ondernemingen nog maar moeten afwachten?

Aanvankelijk reageert Booking doodleuk met ‘Wij hebben hier gewoon recht op’. Maar het concern handelt uiteindelijk in lijn met de maatschappelijke verontwaardiging en geeft op 22 mei te kennen dat ze afziet van een tweede uitkering in het kader van de NOW-regeling. 

Uiteindelijk krijgt Booking.com (omzet 15,1 miljard euro, laatste jaarwinst 4,9 miljard) ruim 61 miljoen in het kader van de NOW 1.0–regeling, zo meldt de NOS vrijdag 10 juli.

© VPRO | Daan Colussi

Het debat over Booking.com staat op een mooie manier symbool voor ‘voorwaarden aan staatssteun’. Steunen ‘wij’ in coronacrisis-tijd werkelijk bedrijven die miljarden waard zijn en meer dan 1 miljard winst hebben gemaakt? En mogen we dan voorwaarden stellen aan het verkrijgen van die staatssteun: eerlijk zakendoen, geen vette bonussen in corona-tijd, gewoon belasting afdragen zoals het hoort, niet milieu-vervuilen, meewerken aan broodnodige transities, netjes met je mensen omgaan, inkrimpen als dat zowel economisch als ecologisch verstandig is (zie Schiphol)?

Wat boekingen betreft is het een hoopvol teken aan de wand dat een oproep van digitaal ondernemer Niels Meijssen op LinkedIn (6 mei) meteen meer dan duizend reacties opriep. Hij werkt nu aan http://beterboeken.nl, een not for profit boekingssite. In september begint de crowdfunding: wellicht een mooi ‘verandervoorstel’ om te steunen.

10. Beter uit de crisis: zorg voor een groen, inclusief en rechtvaardig herstel

Het immer alerte Duurzaamnieuws.nl pleitte 31 maart meteen al voor een ‘groene herstart’ na de pandemie (in navolging overigens van Project Syndicate). In lijn met de Europese ‘Green Deal’ en de uitgangspunten van de donut-economie, waarin zowel milieubescherming als sociale duurzaamheid centraal staan.  

Op 10 juli blijkt ook Nederland zover: de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur publiceert het beleidsadvies ‘Groen uit de Crisis’. Daarin krijgen de ministeries van Binnenlandse en Economisch Zaken alsmede IenW en LNV het advies om de herstelmaatregelen te koppelen aan de nationale duurzaamheidsopgave.

Oftewel: een ‘gezonde, veilige, vitale, toegankelijke en duurzame leefomgeving voor alle inwoners’. De Raad hoopt dat een en ander z’n beslag zal krijgen in het nieuwe regeerakkoord dat zal worden geboetseerd na de verkiezingen van 17 maart 2021

Die verkiezingen vinden plaats bijna precies een jaar na de eerste lockdown-maatregelen in ons land. De grote vraag wordt wat er allemaal overblijft en in de politieke agenda’s terugkeert van al deze ideeën en beleidsvoorstellen. Aan de voortrekkers zal het niet liggen.