Het Spoor Terug / OVT
De Kinderen van de KW3, 1 en 2: de KW-III HBS tot mei 1940
Op 27 november 1860 werd de eerste steen gelegd van het Koning Willem III-gymnasium in Batavia. Aanvankelijk is de school alleen bestemd voor kinderen van Hollandse ambtenaren, maar later dringen ook niet-Hollandse kinderen tot de schoolbanken van de KWIII-HBS door.
Deze serie gaat over de leerlingen die tot het sluiten van de school in 1942 op de KW-3 zaten, Hollandse kinderen, ook toen nog in de meerderheid, maar ook Indo's, Chinezen, Arabieren en natuurlijk de Indonesiërs, elk met hun eigen geschiedenis en cultuur, hun eigen verleden en toekomst. Tot 1942 zaten ze samen in de schoolbanken, maar daarna ging ieders leven een geheel eigen, vaak tegengestelde kant op. Zoals de Hollandse jongens, die na de oorlog naar Indië werden gestuurd om te vechten tegen hun Indonesische oud-klasgenoten, die streden voor hun eigen onafhankelijkheid.
Samenstelling en regie Marnix Koolhaas, redactie Tanneke de Groot.
In deze 1e en 2e aflevering gaat het over de KW-III BHS tot mei 1940, dus totdat het moederland bezet wordt en er ook in Indië een hoop verandert.
Aan het woord o.a.:
- Professor Harun Al Rasjid Zain, van Arabische herkomst, over het koloniale systeem in die jaren.
- Rie Caldenbach, dochter van de directeur van een Hollands-Chinese kweekschool, over de scheiding tussen de verschillende bevolkingsgroepen in het dagelijkse leven.
- Mien Wiranatakoesoema, dochter van hogere inlander en 'gezegend' met een Hollandse opvoeding.
- Schrijver Rob Nieuwenhuis, oud-leerling van de KW3
- Ingenieur Subardi Soeria Atmadja, omhooggeklommen van gewoon Indonesisch jongetje tot topindustrieel.
- oud KW-3 leerling Leo Biegel, zoon van KNIL-er en Indische moeder.
- Millie Ratulangie, dochter van Volksraadlid Ratulangi, adviesorgaan van de Gouverneur-generaal.
- Joop Kandou, zoon van 'gelijkgestelde', en daarom toegelaten tot de KW3.
- Idham, uiteindelijk met veel moeite ook toegelaten tot de KW3.
- Tira Djajadiningrat, dochter van Achmad, de eerste toegelaten Indonesische leerling van de KW3.
- oud-leerlinge Toet Soediono.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief
Productie tot stand gekomen met een subsidie van het Stimuleringsfonds Culturele Omroepproducties
Synopsis
Deel 1: (50 minuten)
Voorgeschiedenis tot aan mei 1940.
We gaan het leven na van de leerlingen van de KW-III tot aan mei 1940. De Hollandse oud-leerlingen vertellen over het koloniale leven, zoals ze dat van jongs af aan hebben meegemaakt. Ouders die als planter of bestuursambtenaar naar Indië waren gekomen. Hoe 'gewoon' ze de onderscheidingen vonden, die tussen de verschillende bevolkingsgroepen bestonden. De Hollanders, de Indo's, de 'vreemde Oosterlingen' en de inlanders. Voor de meeste blanken lijkt het een van God gegeven rangorde. De zwembaden die voor een deel gescheiden waren, de baboe die voor je zorgde en de djongos die de klusjes deed. Moeder die haar dagen doorbracht op de tennisbaan of naaiend op de veranda. De omgang met de andere klasgenoten, de Indonesiërs met wie je wel in het school-voetbalteam speelde, maar waar je niet thuis kwam. 'Niet omdat het niet mocht, maar dan wisten ze niet hoe ze zich moesten gedragen.'
De Indo's, die zich vooral spiegelen aan de blanke Hollanders, maar er toch niet echt bij horen. De Chinezen, die nauwelijks integreren, maar die vaak wel status verwerven vanwege hun handelsposities. De Indonesiërs, van wie de ouders vaak in dienst zijn van de Hollanders, maar die zich vaak terdege bewust zijn van de ondergeschikte positie die ze ook op de HBS innemen. Op school merken ze de invloed van de nationalistische beweging. Veel Indonesische leerlingen staan onder invloed van mensen als Sukarno, Hatta en Sjahrir. Vooral de afwijzing in 1936 door Gouverneur-Generaal Stachouwer van een verzoek van de Volksraad om een belofte voor onafhankelijkheid op termijn te geven, maakt veel Indonesiërs rijp voor verzet. Met een schuin oog wordt intussen naar Japan gekeken, dat laat zien dat ook Aziaten tot groot militair geweld in staat zijn.
Indonesische oud-leerlingen vertellen hierover, en we bezoeken met hen de dorpen (vaak ver weg van Jakarta) waar ze oorspronkelijk vandaan komen. Met oude ooms en tantes halen we herinneringen op aan de nadagen van het koloniale regime.
Korte beschrijving:
00:01:00
Inleiding programma door omroeper. Tune. Inleiding eerste aflevering. Presentator Aad Bos leest een krantenartikel uit 1860 voor over de oprichting van de school. Presentator Kiki Amsberg geeft een historisch overzicht van de school vanaf de oprichting in 1860 tot de sluiting in 1942.
00:09:06 Reportage verslaggever Marnix Koolhaas in een buitenwijk van Jakarta, waar hij samen met een Indonesische oud-leerlinge de voormalige school, nu de nationale bibliotheek, bezoekt. Zij haalt herinneringen op aan haar schooltijd.
00:13:40 Muziekfragment. Tussentekst pres. Kiki Amsberg
00:16:12 Vraaggesprekken met Nederlandse en Indonesische oud-leerlingen over het Nederlandse koloniale regime in de jaren '30 en de strikte scheiding tussen Nederlanders en Indonesiërs in de samenleving.
00:23:52 Vraaggesprek met schrijver en oud-leerling Rob Nieuwenhuys over de grote klassenverschillen tussen Nederlanders, Indo's, Indonesiërs en andere bevolkingsgroepen in Nederlands Indië in de jaren '30.
00:27:12 Tussentekst pres. Historisch geluidsfragment.
00:29:30 Vraaggesprekken int. met Indonesische en Nederlandse oud-leerlingen over de discriminatie van Indonesiërs door Indo's en het verborgen nationalisme onder Indonesiërs .
Muziekfragment.
00:36:06 Tussentekst pres. Historisch geluidsfragment.
00:38:25 Vraaggesprek met een Indonesische oud-leerlinge over de nationalistische ideeën van haar vader.
00:39:50
Tussentekst pres. over Achmad Djajadiningrat, de eerste Indonesische leerling op de KW III. Voorgelezen fragment door pres. Aad Bos uit de memoires over zijn schooltijd.
00:42:20 Tussentekst pres. Vraaggesprek met een Nederlandse oud-leerling over de weinige Indonesiërs op de KW III, de strikte scheiding tussen de Nederlandse en de Indonesische culturen en de “inlandse” bedienden in haar ouderlijk huis.
Muziekfragment.
00:48:20 Tussentekst pres. over de positie van de, aan het Hollandse regime loyale Indonesiërs, de 'gelijkgestelden'. Vraaggesprek met de zoon van een gelijkgestelde oud-leerling over zijn Europese christelijke opvoeding.
00:49:40 Historisch geluidsfragment. Afkondiging eerste aflevering door pres.
00:53:27 Einde.
Deel 2a: (25 minuten)
mei 1940 tot april 1942.
De bezetting van het moederland veroorzaakt een schokgolf in de kolonie. Hollandse leerlingen raken bevangen door angst. Wie moet hen straks te hulp komen, als het oorlogsgeweld zich ook tot Indië uit gaat strekken? Kunnen ze hun Indonesische klasgenoten nog wel vertrouwen, zullen ze straks een bondgenoot zijn als de oorlog ook in Indië uitbreekt? En dan zijn er ook nog Hollandse medeleerlingen die opeens van school verdwijnen. Hun ouders blijken NSB-ers te zijn, die massaal worden opgepakt, en in een oude VOC-vesting op het eilandje Onrust worden geïnterneerd.
De oorlogsspanning heeft directe gevolgen voor de KW-III-ers. De school wordt gevorderd als kazerne voor gemobiliseerde soldaten. De leerlingen worden over andere schoolgebouwen door de stad verspreid. Sommige oud-leerlingen nemen nu als dienstplichtig soldaat weer hun intrek in de school. Jongens van 18 en ouder (er zijn nogal wat zittenblijvers op de school) worden voor de mobilisatie opgeroepen. Als ze tenminste Indo of blank zijn. Onder de Indo's neemt de angst toe. Ze voelden zich gelijk aan de blanken, maar wat zal hun positie straks zijn?
De Indonesiërs zijn verdeeld. Sommigen, van wie de ouders en grootouders openlijk de Hollanders steunen, zijn bang om straks als verrader gebrandmerkt te worden. Anderen hebben familieleden die als beroepsmilitair in het KNIL dienen. Door de bezetting van Nederland hopen ze wel dat het Gouvernement nu toeschietelijker zal zijn wat betreft de wensen van de nationalisten en de Volksraad. En hoe liggen de verhoudingen straks als ook Indië door Japan aangevallen zal worden? Vechten de Indonesiërs dan zij aan zij met de blanken tegen de Japanners? Maar er bestaat geen dienstplicht voor Indonesiërs, dus hoe moet dat dan? Of zijn de Japanners 'natuurlijke' bondgenoten die het Aziatisch zelfbewustzijn kunnen helpen versterken?
Deel 2b: (25 minuten)
april 1942 tot augustus 1945:
Ook al zitten de leerlingen van de KW-III over de hele stad verspreid en hebben ze bij gebrek aan lokalen nog maar halve dagen les, toch is er nog zoiets als een eenheid. Dat verandert totaal als Japan Indië aanvalt. De school wordt vrijwel direct gesloten, en het contact tussen de verschillende 'etnische' groepen vervalt. Iedereen raakt in rep en roer en de chaos is compleet. Hoe moet het verder, en wie zijn je bondgenoten? De 'natuurlijke' koloniale orde van 300 jaar staat opeens op losse schroeven.
Na de capitulatie van het KNIL, inclusief een aantal oud-leerlingen die hebben meegevochten en zijn gesneuveld, verdwijnen de blanken in kampen. Dat gebeurt niet in één keer en evenmin systematisch. Van een nadeel wordt het opeens een voordeel als je met 'inlandse' voorouders op de proppen kan komen. Maar dat betekent ook dat van sommige leerlingen wél de vader, maar niet de moeder in het kamp verdwijnt.
Voor de Indo's is de chaos nog het grootst. In de ene stad worden ze wel geïnterneerd, in de andere niet. Sommigen worden niet in kampen ondergebracht, maar door de Japanners als dwangarbeider naar Sumatra, Birma of Japan getransporteerd.
De Indonesiërs en Chinezen zien het met verwondering aan. De meesten weten in het geheel niet wat er met hun blanke klasgenoten is gebeurd. De dagelijkse problemen zijn ook te groot om je er druk over te maken. Vooral voor de Chinezen (maar ook voor sommige Indonesiërs) komt er een nieuw probleem. De meesten van hen spreken alleen Nederlands, en die taal wordt door de Japanners verboden. Maleis en Japans worden de nieuwe voertalen. Het brengt veel Chinezen in problemen met de bezetter en met Indonesiërs. Enkele Indonesiërs nemen dienst bij de Japanners, en komen op die manier te weten wat er met de blanken is gebeurd. Een enkeling probeert op die manier de geïnterneerden te helpen. Anderen plegen verzet, en worden als 'romusha', als dwangarbeider, gedeporteerd. Soms komen ze dan hun oude blanke klasgenoten weer tegen en is de eenheid tijdelijk hersteld...
Korte beschrijving:
01:00:10
Aankondiging serie door omroeper. Tune. Inleiding tweede aflevering. Pres. Aad Bos leest een krantenartikel voor uit de Javaanse Courant van 1959 over de KW III-HBS.
01:03:22 Verslaggever bezoekt de oude school met een Indonesische oud-leerlinge die herinneringen ophaalt aan haar schooltijd.
01:05:28 Tussentekst pres. Kiki Amsberg. Pres. Aad Bos leest een tekst voor van de eerste Indonesische leerling Achmad Djajadiningrad die hij schreef voor de opening van de Volksraad, een vertegenwoordigend orgaan voor de “inlandse bevolking”.
01:12:43 Tussentekst pres. Vraaggesprek met schrijver en oud-leraar Rob Nieuwenhuys over de klassenverschillen tussen Nederlanders en Indonesiërs , het gemengde karakter van de KW III-HBS en de aanpassing van de Indonesische leerlingen aan de Nederlandse cultuur. Muziekfragment.
01:18:21 Tussentekst pres. Voorgelezen fragment door pres. Aad Bos uit de memoires van Achmad Djajadiningrat over zijn schooltijd, waarin hij de klassenverschillen op de school beschrijft.
01:20:24 Tussentekst pres. Vraaggesprekken met Indonesische oud-leerlingen over de al dan niet verborgen klassenverschillen op de school.
01:26:25 Tussentekst pres. Voorgelezen fragment door pres. Aad Bos uit de memoires van Achmad Djajadiningrat.
01:29:23 Tussentekst pres. Vraaggesprekken met Indonesische oud-leerlingen over de culturele verschillen op de school in de jaren '30. Tussentekst pres.
01:33:00 Tussentekst pres. Historisch geluidsfragment.
01:35:44 Tussentekst pres. Vraaggesprekken met Indonesische oud-leerlingen over hun ontluikende nationalistische gevoelens.
01:41:44 Tussentekst pres. Reportage in de oude school waar een Indonesische oud-leerlinge herinneringen ophaalt aan haar schooltijd. Met fragmenten van het door haar gezongen schoollied.
01:43:27 Tussentekst pres. Vraaggesprek met Nieuwenhuys over zijn protesten tegen het koloniale regime en zijn lessen in de jaren '30. Vraaggesprekken met oud-leerlingen over de nationalistisch getinte lessen van Nieuwenhuys en van andere docenten op de KW III.
01:50:30 Tussentekst pres. Historisch geluidsfragment.
01:53:02 Afkondiging tweede aflevering door pres.
00:54:57 Einde.