In Frontlinie brengt Bram Vermeulen samen met andere makers verdiepende, verhalende en onthullende buitenlandjournalistiek. Met een abonnement op de nieuwsbrief ontvang je iedere twee weken extra verhalen, achtergronden en lees-, kijk- en luistertips in je inbox.

Overmoed, voorpagina’s en de toekomst van de Israëlische democratie

25 juni 2023

Wat alles verbond deze week was de hybris waar Griekse mythen al zo lang voor waarschuwen. 

Kapitein Edward John Smith was een gevierd zeevaarder. In de Boerenoorlog voer hij Britse troepen naar de Kaap Kolonie, nu Zuid-Afrika, voor de epische strijd tegen de Afrikaner boeren. 

Uit dank bekroonde de Britse koning Edward hem met een hoge onderscheiding. Sindsdien was Smith een van de meest gewilde kapiteins op grote schepen. Hij zou wereldberoemd worden als de kapitein die ondanks alle waarschuwingen de Titanic ten zuiden van Groenland in een ijsberg ramde. 

De 61-jarige Stockton Rush was ook gewaarschuwd. De baas van Ocean Gate Explorations was door zijn eigen collega’s aangeklaagd wegens de onveiligheid van de onderzeeër waarmee hij voor 250.000 dollar per persoon toeristen naar het wrak van de Titanic nam. 

De 12,7 centimeter dikke wanden van koolstofvezel zouden niet bestand zijn tegen de waterdruk in de diepzee. ‘Als je zonder risico’s wilt leven, blijf dan maar in bed. Stap niet in je auto. Doe dan maar niks.’, zei hij tegen een journalist. In een ander interview citeerde hij een Amerikaanse generaal: ‘Je zult herinnerd worden door de regels die je breekt.’ 

Geen speld tussen te krijgen.

Meestal prijzen we overmoed

Afgelopen donderdag vroeg een radiopresentator of de reizigers die aan de Afrikaanse noordkust op oude vissersboten stappen weten dat de overtocht naar Europa risicovol is. Ik vertelde het verhaal over de 25-jarige Bady Ba, uit het dorpje Maka Colibantang in het oosten van Senegal. 

Zijn ouders lieten mij de schoenendoos zien waarin ze de krantenknipsels bewaarden die beschreven hoe hun zoon in 2015 met 750 anderen voor de kust van Lampedusa in zee was verdwenen. Zijn oudere broer was jaren eerder vertrokken, maar nooit meer thuis gekomen. Vermist in de woestijn van Mauritanië. Toch ging hij. 


In de voetsporen van een andere broer die het wel gelukt was en al jaren euro’s vanuit Parijs naar zijn familie stuurde. Ik sprak ook met de jongste broer, die stond te trappelen om te vertrekken, ondanks het lot van zijn twee oudere broers. Meestal prijzen we zulke overmoed. 

We lauweren wielrenners die net iets meer risico namen in de afdaling, Formule 1-coureurs die net iets meer gas in de bocht durfden te geven. Wie herinnert zich niet de Malinees die ‘een held’ werd nadat hij met gevaar voor eigen leven een baby redde die van een Frans balkon dreigde te vallen.

Boze twitteraars

Dat voorval was bij hoge uitzondering, omdat de hybris van reizigers uit Afrika meestal meedogenloos wordt veroordeeld. Net goed, zeggen de boze twitteraars dan. Mijn tijdlijn liep deze week vol met dergelijke verwensingen toen ik tweette over de boot die vorige week woensdag met 700 reizigers aan boord omsloeg voor de kust van Griekenland.

Het viel me op hoe gemakkelijk het verhaal van de Griekse kustwacht werd geloofd, die beweerde dat de reizigers aan boord iedere hulp hadden geweigerd en op volle kracht naar Italië bleven varen tot de boot plotseling zonk. 

Een dag later, donderdag, doken de eerste berichten op dat de Griekse kustwacht mogelijk een aandeel had gehad bij het kapseizen van de boot. De Griekse parlementariër Kriton Arseni vertelde journalisten dat volgens meerdere overlevenden de boot was omgeslagen nadat de Griekse kustwacht een touw aan de boeg had bevestigd en de boot richting Italië was gaan slepen. 

Een pushback dus. 

Vijf rijke witte mannen in een onderzeeër

Dat veranderde mijns inziens alles. Op vrijdag en zaterdag kwamen steeds meer getuigenissen van overlevenden naar buiten die dit verhaal bevestigden. De correspondent van de Duitse zender WDR sprak met 10 overlevenden die spraken over drie pogingen van de kustwacht om de boot naar Italiaanse wateren te slepen. 

Ik checkte de nieuwssites, maar het bleef dagenlang muisstil over deze aanvullende informatie.

Pas toen de BBC op zondag een reconstructie publiceerde waaruit bleek dat de lezing van de Griekse kustwacht niet kon kloppen, volgden andere media. In deze podcast besprak ik met collega Jeroen de Jager van de NOS en europarlementariër Tineke Strik de vraag waarom de overlevenden zo lang niet werden geloofd en de Griekse kustwacht, al jaren beschuldigd van illegale pushbacks en categorisch liegen, wel.

Die vraag bleef in de dagen daarna onbeantwoord. De voorpagina’s moesten worden ingeruimd voor een ander hybrisverhaal. Iets over vijf rijke witte mannen in een onderzeeër.

Een nieuwe Frontlinie

Aanstaande donderdag 29 juni zie je een nieuwe Frontlinie, Het Verdeelde, Beloofde Land, om 20.30 uur op NPO 2. De Israëlische filmmaker Nirit Peled neemt ons mee naar haar thuisland om te onderzoeken wat Israël uiteen scheurt. Collega Thomas van Manen sprak met haar.

Israël is een permanente frontlinie, wat is er nu anders?

We zijn in maart begonnen met dit verhaal. Ik was vanaf januari veel in Israël en voelde de protesten borrelen. Ik had toen al het gevoel dat er veel te gebeuren stond, maar het was nog onduidelijk hoe het zou lopen. Het probleem met Israëlische politiek is dat elke keer als je mij zou vragen hoe het ervoor stond, ik zou zeggen: nu is er écht iets aan de hand. Maar ja, deze keer is het dus wel heel serieus.

Nu hebben we een regering die niet alleen heel radicaal rechts is, maar ook voor het eerst een stabiele meerderheid heeft. Ze laten nu hun ware gezicht zien. En dat gaat over de grote beslissing die we als Joods volk hebben te nemen: zijn we Joods? zijn we democratisch? Zijn staat en godsdienst gescheiden? Wat komt op de eerste plaats? 

Natuurlijk zijn de bezette gebieden altijd het meest prominent in het nieuws, zeker in internationale media. Maar eigenlijk liggen deze fundamentele vragen, waar internationale media het nadrukkelijk niet over willen hebben, daar nog voor.

In Israël komt die spanning nu aan de oppervlakte. En voor het eerst zie ik dat de middenklasse zich heeft aangesloten bij de protesten. Het zijn niet meer alleen de linkse activisten en Arabische Israëliërs. Het zijn ook technici, academici, mensen uit het leger. 

Voor mij leidt dat wel tot moeilijke vragen. Want ik was al heel kritisch over de democratie die we hadden. Maar ik weet dat het nog slechter kan. Dus welke democratie probeer ik precies te  beschermen? Een verwarrende, maar heel belangrijke vraag.

Welke rol spelen media in de onrust?

Het lijkt wel of iedereen een mediatraining heeft gehad. De polarisatie is zo hevig. Iedereen zit op TikTok, iedereen filmt zichzelf, elke groep heeft zijn eigen media. Ze vertrouwen andere media niet. 

Ik kreeg steeds de vraag waar ik bij hoor, welke belangen ik dien. Iedereen strijdt om controle van het narratief. En ze weten allemaal precies wat ze delen, welke woorden ze kiezen en in welke context ze die woorden gebruiken. Als ik iemand stond te interviewen, werd ik zelf gefilmd en stond ik twee minuten later op TikTok. 

Het is duidelijk dat het gaat om controle over het narratief. Met fake news als wapen. Linkse en rechtse media berichten compleet anders over dezelfde gebeurtenissen. Bijvoorbeeld hoeveel mensen er bij een protest waren.

Dat klinkt bekend.

Ja, het lijkt op Amerika waar populisten ongenoegen benutten voor politiek gewin en iedereen zijn eigen media heeft. Al blijft het Israël, met z’n eigen unieke problemen. Maar de politieke dynamiek is dat democratieën waar populisten winnen het risico lopen steeds minder democratisch te worden. Kijk bijvoorbeeld naar Turkije.

Wat betekent dat voor de democratische toekomst van Israël?

Veel. Daarom is dit moment zo belangrijk. De komende dertig tot veertig jaar zal het demografische aandeel van kolonisten en orthodoxe joden gigantisch groeien. De scheiding tussen staat en religie moet dus nu worden bestendigd. Ik denk dat het tot een enorme confrontatie gaat leiden, maar ik hoop ook dat er vanuit die confrontatie iets nieuws kan ontstaan. 

We moeten voorkomen dat een religieuze minderheid het voor het zeggen krijgt. En we moeten ervoor zorgen dat verschillende religieuze minderheden op een gelijkwaardige manier naast elkaar kunnen leven. Dan is er een toekomst voor Israël. 

Hoe ga je daar zelf mee om?

Ik blijf kritisch; we praten te weinig over de bezetting. Dat is ook de grootste splijtzwam onder de mensen die protesteren. Maar we moeten ons verenigen onder de vlag van de democratie.  

Er zijn twee uitkomsten: óf we worden een autocratie, óf we vinden een manier om een grondwet te maken. Ik probeer mezelf eraan te herinneren dat elke crisis een kans op verandering is.

Kom naar de meet up!

Hoe ziet de toekomst van de democratie in Israël eruit? Wil je doorpraten over de volgende uitzending, kom dan dinsdag 4 juli naar Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Daar vindt om 20.00 uur een nieuwe Frontlinie-meet up plaats. 

Meer informatie vind je hier.

Lees-, kijk- en luistertips van de redactie

  • The New Yorker schreef in februari een profiel over Itamar Ben-Gvir met de kop ‘Israel’s Minister of Chaos’. Hij werd in zijn jonge jaren door het leger te radicaal geacht om zijn dienstplicht te vervullen. Het stuk laat zien hoe de huidige Minister van Nationale Veiligheid van Israël carrière maakte door te provoceren en zo een machtige politieke bondgenoot van Netanyahu werd. Met een nationale garde (of “private army”, aldus een oud-minister), die rechtstreeks onder zijn gezag valt.
  • Zet de verharding door of groeit er hoop met de opkomst van een jonge generatie? Die vraag stond centraal in de vierdelige VPRO-serie Natascha's beloofde land (2018). Daarin fietst de Nederlands-Joodse journaliste Natascha van Weezel een maand lang door Israël en de Westbank. De serie toont hoe de jongere generaties worstelen met thema’s waarover de Israëlische maatschappij alleen maar verder verdeeld is geraakt. 
  • Israa Aoun (21) uit Syrië zat samen met haar broer Abdullah (19) op de boot vol vluchtelingen die afgelopen woensdag zonk voor de Griekse kust. NRC tekende hun verhaal op en zo krijgen doorgaans anonieme getallen in een nieuwsbericht een gezicht.
  • Wil je meer weten over het verhaal van Bady Ba? Voor de serie De Trek uit 2016 reist Bram naar het dorpje Maka Colibantang in het oosten van Senegal. Een ongekend groot aantal van de drenkelingen blijkt hier vandaan te komen. Hier lees je meer over het dorp, de nabestaanden en kan je de aflevering terugkijken.
  • Dit verhaal over Ghana van The Guardian laat zien hoe problemen ‘ver weg’ altijd onlosmakelijk verbonden zijn met ons leven hier. Het land is in rap tempo de internationale dumpplek voor tweedehands kleding geworden. Dat probleem begint bij ons; de goedkope kleding die wij met al onze goede bedoelingen doneren, eindigt als afval in de rivieren van Ghana.
  • Tot slot, goed nieuws: Onze man bij de Taliban en Stad in oorlog: Charkiv één jaar onder vuur zijn in de prijzen gevallen. 'Onze man' heeft de Zilveren Nipkowschijf 2023 gewonnen, 'Stad in oorlog' de Zilveren Reissmicrofoon. Nog niet gekeken of geluisterd? Bekijk de serie van Thomas Erdbrink en Roel van Broekhoven hier en luister hier naar de podcast van Bureau Buitenland.

Tot de volgende,
Bram Vermeulen