Vijand

Een jaar of zes geleden dineerde ik met wijlen psychiater Louis Tas – die onder het pseudoniem Loden Vogel over zijn ervaringen in Bergen-Belsen schreef – als voorbereiding op enkele colleges die ik in Leiden zou geven over oorlogsliteratuur en waarheid.

Juist als het om oorlogsliteratuur gaat, lijken begrippen als ‘waarheid’ en ‘echt gebeurd’ van groot belang, maar daarover hadden we het nauwelijks, we spraken vooral over zijn werk als psychiater, de psychoanalyse en schaamte, een onderwerp dat ons allebei interesseerde.

Die avond zei Tas, wat hij overigens ook al eens had opgeschreven, dat schaamte gebrek aan empathie is met jezelf. Zijn oordeel over schaamte was, zoals uit het voorgaande mag blijken, nogal negatief. Terwijl ik schaamte juist zag en zie als essentie van beschaving. Geen cultuur zonder geboden en verboden, geen geboden en verboden zonder schaamte, geen beschavingsproces zonder schaamte.

Je zou kunnen zeggen dat, aangezien ik mij zo vaak schaam en het gevecht tegen die schaamte zinloos is gebleken, ik noodgedwongen die schaamte maar als iets positiefs ben gaan zien. Ongeveer zoals de gebochelde zijn bochel als een bijzondere vorm van schoonheid is gaan beschouwen.

In een interview uit 1999 met Marja Pruis spreekt Tas over dubbele loyaliteiten als bron van schaamte. Schaamte kan voortkomen uit een loyaliteitsconflict. Aan wie ben je loyaal? De groep waaruit je voortkomt of de groep waartoe je wilt behoren?

Ook zegt Tas in dat interview: ‘Wanneer je je schaamt, heul je met de vijand.’

Nu moet je uitspraken die in interviews worden gedaan met enige terughoudendheid beschouwen, maar eigenlijk zegt Tas daar dat schaamte een vorm van collaboratie is.

Als schaamte collaboratie is, dan is schaamte het perpetuum mobile bij uitstek; de schaamte zelf is altijd weer reden tot nieuwe schaamte.

De uitspraak van Tas verdient echter nuancering. Misschien is schaamte inderdaad het symptoom van een geïnternaliseerde vijand, maar dan nog zie ik die geïnternaliseerde vijand als iets positiefs, namelijk als een vorm van autonomie en zelfstandigheid. Je hebt geen vijand meer nodig, want je bent zelf je eigen vijand. Ik zou zelfs zeggen dat precies dat volwassen worden is: leren om je eigen vijand te worden.