Ze zijn de stille kracht achter de beste onderzoeksjournalistieke redacties van Nederland. De chefs die het tijdrovende graafwerk mogelijk maken, zonder zelf met de eer te strijken. Als eerbetoon aan hun vak reikt de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) dit jaar een nieuwe prijs uit: Het Vliegwiel. Bedoeld voor de hoofdredacteur of manager die de onderzoeksjournalistiek dit jaar het meest heeft gestimuleerd.
Oranje werkt sinds 2012 als hoofdredacteur bij het actualiteitenprogramma Nieuwsuur. Daarvoor werkte hij bij voorganger Nova en NRC Handelsblad. Onder leiding van Oranje publiceerde Nieuwsuur de afgelopen jaren spraakmakende onderzoeken. Over de steun van het Nederlandse kabinet aan Syrische strijdgroepen bijvoorbeeld, en over politieke inmenging bij het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC).
Argos spreekt tijdens de uitzending zaterdag, live vanaf de VVOJ-conferentie, met de drie genomineerden. Over het geheim van hun vak en op welk onderzoek zij in het bijzonder trots zijn.
Hoofdredacteur van dagblad De Limburger en een groot pleitbezorger van regionale onderzoeksjournalistiek. Verhalen op basis van eigen onderzoek zijn volgens Oostra het enige antwoord op “dalende aantallen abonnees en kelderende reclame-inkomsten”. Het vertrouwen in de journalistiek is volgens Oostra aangetast “door aanvallen uit de populistische hoek.” Alleen door onderzoeksjournalistiek kan dat vertrouwen worden hersteld, hoe tijdrovend en duur dat voor een regionale redactie ook mag zijn. Waar andere titels bezuinigen geeft Oostra daarom extra gas. Inmiddels is een redactie van vijf journalisten fulltime bezig tegels te lichten in Limburg
Oostra is trots op het onderzoek van journalisten Claire van Dyck en Johan van de Beek naar radicalisering en jihadisme in Limburg. Zij onthulden dat de Maastrichtse jihadist Sultan Berzel zich opblies in Bagdad. En schreven een boek waarin ze de levens en radicalisering van vier jonge Maastrichtenaren die afreisden naar IS-gebied schetsen.
Wat voor rol heeft Bjorn Oostra precies gespeeld in de totstandkoming van jullie onderzoek?
Van Dyck: “Daar kan ik kort over zijn: zonder Bjorn was het boek [Sultan en de lokroep van de Jihad, red] niet geschreven. Hij heeft het voorgesteld, aangejaagd, gestimuleerd en ook gefaciliteerd.”
Van de Beek: “Bjorn is altijd recht voor zijn raap. Hij was het die naar ons toe kwam en zei: ik heb het gevoel dat hier een boek in zit. Kun je er eens over nadenken?”
Wat maakt hem tot een goede hoofdredacteur?
Van Dyck: “Zijn betrokkenheid, sturing op inhoud, maar vooral ook zijn kritische vragen. Hij is een hele snelle en scherpe denker. Hij heeft een ijzeren geheugen en, voor iemand die niet zelf betrokken is, een gedegen dossierkennis.”
Hij is dus niet alleen een manager?
Van Dyck: “Nee, helemaal niet. Hij is ook een journalistieke sparringpartner. Hij speelt geregeld advocaat van de duivel, juist om te voorkomen dat je een tunnelvisie ontwikkelt of een onderwerp eenzijdig belicht.”
Van de Beek: “Groot voordeel is dat hij zelf onderzoeksjournalist is geweest. Hij kent de valkuilen als geen ander.”
Standvastig?
Van de Beek: “Hij zegt wat hij denkt, wat hij ervan vindt. Je moet hem echt met argumenten overtuigen. Maar dat waardeer ik enorm bij hem. Het tekent zijn karakter.”
Waarom moet Bjorn Oostra de prijs winnen?
Van Dyck: “Bjorn werpt zich op als voorstander en verdediger van onderzoeksjournalistiek in de regio. In tijden waarin deze tak onder druk staat van bezuinigingen en krimp, overtuigt hij de directie toch continu van het nut en de noodzaak van onderzoeksjournalistiek. Hij is ervan overtuigd dat onderzoeksjournalistiek onderdeel is van het bestaansrecht en de toekomst van de journalistiek en draagt dat actief uit.”
Trommelen is sinds 2016 hoofdredacteur van het onderzoeksplatform Investico. Daarvoor schreef hij enkele journalistieke boeken en werkte hij als onderzoeksverslaggever bij de Volkskrant. Zijn naam is voor eeuwig verbonden aan de Trafigura-affaire, de onthulling van Trommelen over gifdumping door een olieschip in Ivoorkust. Het bestaansrecht van Investico is samenwerking met andere media. Ook organiseert Trommelen ieder jaar een populaire masterclass, waarin jonge talenten worden opgeleid tot onderzoeksjournalisten.
Trommelen is trots op het onderzoek dat Investico, samen met Dagblad van het Noorden, de Leeuwarder Courant, De Groene Amsterdammer en EenVandaag, deed naar het Waddenfonds. Hoewel dit fonds ooit werd opgericht ter versterking van het Waddengebied, ontdekten Investico-redacteuren Belia Heilbron en Eline Huisman dat een groot deel is verspeeld aan projecten die niets met de Wadden te maken hebben. Lees hier over hun onderzoek.
Welke rol heeft Jeroen Trommelen gespeeld bij jullie onderzoek naar het Waddenfonds?
“Jeroen was eigenlijk mede-initiator van dit hele onderzoeksproject. Het begon ermee dat we tijdens de VVOJ-conferentie aan tafel belandden bij een aantal journalisten van Dagblad van het Noorden. Dan zit je te eten en een beetje te kletsen: ‘Goh, waarom hebben we eigenlijk nooit samengewerkt? Ook in het noorden spelen zoveel dingen die onderzocht moeten worden’. Zoals dat gaat op zo’n avond, ga je weer uiteen. Het fijne van Jeroen is dat hij daarna contact opnam met Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant, om te kijken of we niet wat serieuzer over die samenwerking konden praten. Jeroen en ik zijn toen meteen naar het noorden afgereisd en tijdens ons gesprek met de hoofdredacteur en de chef kwamen we al snel op het Waddenfonds uit. Het ging om veel geld: er was 800 miljoen euro vrijgemaakt om het Waddengebied te versterken. De klassieke journalistieke vraag kwam bij iedereen op: wat is er nou eigenlijk met dat geld gebeurd?’
Wat maakt Jeroen tot een goede hoofdredacteur?
“Jeroen is een hele goede journalist. Ik heb wel eens een stuk ingeleverd, dat ik dacht: ‘ik zie het even niet meer’. Jeroen kan dan je tekst, met soms maar een paar verschuivingen, zó krijgen dat je denkt: dit heeft het precies nodig. Daar komt toch veel ervaring bij kijken. Hij heeft ook weinig persoonlijke prestatiedrang, misschien ook wel omdát hij zo ervaren is. Ik denk dat dit belangrijk is; dat je nooit bang hoeft te zijn dat je hoofdredacteur er met de credits vandoor gaat. Of dat hij gaat pronken met een onderwerp waar hij eigenlijk niet zoveel vanaf weet.”
Waarom hebben jullie Jeroen Trommelen voorgedragen voor de prijs?
“Jeroen heeft Investico ontzettend weten te professionaliseren. Er staat nu een redactie, we hebben financiering en we hebben er ontzettend veel mediapartners bij gekregen. We hebben nog steeds elk jaar een masterclass. Hij heeft Investico duidelijk op de kaart gezet. Als ik nu zeg waar ik binnen de journalistiek werk zijn er ook mensen die zeggen: ‘Investico, natúúrlijk ken ik dat!’ Dat is een enorme verdienste.”
Oranje werkt sinds 2012 als hoofdredacteur bij het actualiteitenprogramma Nieuwsuur. Daarvoor werkte hij bij voorganger Nova en NRC Handelsblad. Onder leiding van Oranje publiceerde Nieuwsuur de afgelopen jaren spraakmakende onderzoeken. Over de steun van het Nederlandse kabinet aan Syrische strijdgroepen bijvoorbeeld, en over politieke inmenging bij het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC).
Oranje is trots op het onderzoek van Nieuwsuur-redacteur Milena Holdert en NRC-journalist Andreas Kouwenhoven. Zij doken in het lesmateriaal van salafistische scholen en onthulden onder meer hoe leerlingen leren dat mensen met een andere levensovertuiging of geloof de doodstraf verdienen. Bekijk hier de Nieuwsuur-uitzending over hun onthulling.
Vertel eens, waarom hebben jullie Joost Oranje voorgedragen?
“Omdat Nieuwsuur een dagelijks nieuws- en actualiteitenprogramma is en geen onderzoeksprogramma, maar Joost als hoofdredacteur wel heel erg investeert in onderzoeksjournalistiek. Dat is heel lastig bij een nieuwsprogramma, omdat het dagelijkse nieuws elke dag roept. Dan moet je dus iemand hebben die zegt: ‘we gaan een aantal mensen toch vrijhouden om dingen uit te zoeken die niet in het nieuws zijn maar wel de moeite waard zijn om uit te zoeken omdat er misschien toch iets speelt wat we bloot moeten leggen’.”
Joost is trots op het onderzoek dat jullie samen met NRC hebben gedaan naar moskeescholen. Wat voor rol heeft hij gespeeld bij de totstandkoming van dat onderzoek?
“Het was eigenlijk Joost zijn idee. Hij zat zelf te kijken naar allerlei Kamerstukken en zag dat er debatten waren over de vraag wat er nou eigenlijk onderwezen wordt op salafistische en islamitische weekend- en avondscholen. De onderwijsinspectie komt daar niet en er was bij het kabinet ook niets bekend over wat er dan onderwezen werd en hoeveel van die scholen er zijn. Joost zei: ‘Dat is interessant, want het gaat vermoedelijk om veel kinderen, vooral afkomstig uit migrantengroepen. En als je dan kijkt naar de salafistische ideologie, die een voedingsbodem kan zijn voor radicalisering en die toch ook soms haaks kan staan op bepaalde waarden die in Nederland gelden, zoals de gelijkheid van mannen en vrouwen bijvoorbeeld; dan is het belangrijk om te onderzoeken hoe dat nou zit. Hoeveel van die scholen zijn er en wat wordt er onderwezen?’”
Wat is zijn beste eigenschap?
“Hij is geen pure manager, hij is echt een journalist. Niet alleen een nieuwsjournalist, maar ook een onderzoeksjournalist met daarin veel ervaring. Daarom is hij een goede leermeester die weet waar interessante verhalen kunnen zitten en wat de relevante vragen zijn. Hij heeft een onderzoekende, kritische blik, die verder kijkt dan de actualiteit en die je daardoor altijd verder brengt. Bovendien ondersteunt hij je in alle tegenstand en spins waar je mee te maken krijgt na publicatie. Hij staat pal achter het verhaal, en vecht ervoor. Die steun is essentieel.”
Nieuwsgierig naar wat Bjorn Oostra, Jeroen Trommelen en Joost Oranje drijft? Luister dan naar Argos zaterdag om 14.00, live vanaf de VVOJ-conferentie in Tilburg.