Het vinden van een geschikte kandidaat-wethouder kan een flinke kluif zijn. Iedere partij stelt een profiel samen van hun ideale wethouder. Uit een enquête die Argos rondstuurde naar alle verkiesbare partijen in dertig gemeenten werd relatief vaak geantwoord dat de ideale wethouder moet beschikken over bestuurlijke werkervaring én een groot netwerk, bij voorkeur in de eigen gemeente. ‘Wij hebben heel veel gesprekken gehad met politieke partijen en het netwerk wordt vaak gezien als een pluspunt. Daar maak ik kanttekeningen bij,’ vertelt Willeke Slingerland Lector Weerbare Democratie bij Saxion Hogeschool.
Als wethouder sta je voortdurend in de spotlights, één foutje en je ligt eruit. Zo’n misstap hoeft niet eens heel groot te zijn. Ook in het netwerk van een wethouder liggen gevaren op de loer. Daar lijken veel bestuurders en volksvertegenwoordigers zich niet voldoende van bewust. Lector Willeke Slingerland van de Saxion Hogeschool ontwikkelde, samen met collega’s, een weerbaarheidsscan.
Netwerkcorruptie
‘In het netwerk van een wethouder kunnen zich ook mensen bevinden die heel dicht tegen de criminele wereld aan zitten. De ondermijning is dan een persoon verwijderd van de bestuurder,’ licht Slingerland toe. Wat volgens haar opvalt is dat als je de netwerken van alle collegeleden op elkaar stapelt er allerlei clusters ontstaan. ‘Het is goed om dan stil te staan bij het netwerk en je af te vragen of het netwerk dan nog wel inclusief genoeg is. Bestaat de kans dat je mensen buitensluit, dan heb je als wethouder de schijn tegen. En bestaat er een kans op netwerkcorruptie.’
De meeste wethouders beschikken over dertig a veertig verschillende netwerken, zegt Slingerland. Het gaat dan niet alleen maar om collega’s en werkgerelateerde contacten. Denk dan aan een clubje vrienden waar je mee gaat voetballen, of die collega’s waar je wel eens een biertje mee gaat drinken, misschien wel een oude baas waar je lang of kort voor hebt gewerkt. ‘Pas wanneer je spreekt over al die connecties word je je er bewust van. Opvallend is dat pas later in zo’n gesprek bestuurders zich realiseren dat ze toch niet alle netwerken hadden opgegeven. Dat ze onderdeel zijn van veel meer netwerken en dat die netwerken soms nauw met elkaar verweven zijn. ‘
Slingerland zag dat er veel wethouders voortijdig moesten aftreden of te maken kregen met politieke schandalen waardoor ze reputatieschade opliepen. ‘Door eigen onderzoek kwam ik erachter dat veel wethouders onnodig tegen de lamp lopen,’ legt ze uit. Het werk van een wethouder is volgens haar veel zwaarder geworden; gemeenten hebben meer verantwoordelijkheden gekregen en bewoners spreken wethouders steeds vaker aan op hun werk. Social media zorgen er daarnaast ook voor dat het steeds makkelijker is om te zien waar iemand zich bevindt en dat kan volgens Slingerland soms zelfs zorgen voor fysieke confrontaties.
Weerbaar Bestuur
Lector Slingerland is niet de enige die zich zorgen maakt over de weerbaarheid van bestuurders. Deze week besloot het kabinet om in de aankomende tien jaar 100 miljoen extra te investeren in het weerbaarder maken van het openbaar bestuur. In de afgelopen jaren is het aantal wethouders dat wordt geconfronteerd met verbale agressie, intimidatie en bedreiging toegenomen. Veertig procent van de wethouders heeft hier wel eens mee te maken gehad.
En vorig jaar stemde de Ministerraad in met een wetswijziging van Minister Ollongren (toentertijd minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties). Zij kwam met het idee om een verplichte risicoanalyse voor kandidaat-wethouders te ontwikkelen om risico’s en kwetsbaarheden van de toekomstige wethouder in beeld te brengen. Dit jaar is de risicoanalyse nog niet verplicht vanwege de vele kritiek op de wetswijziging vanuit de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Raad van State.
Momenteel worden kandidaat-wethouders wel gescreend door de gemeenten, maar iedere gemeente doet dat op zijn eigen manier. Er bestaat nog geen richtlijn waar gemeenten zich aan moeten houden. De risicoanalyse moet daar in de toekomst verandering in brengen en moet dus zorgen voor uniforme regels.
Weerbaarheidsscan
Het gebrek aan regelgeving en de toenemende complexiteit van het wethouderschap inspireerden de lector om een weerbaarheidsscan te ontwikkelen, in samenwerking met onder meer de gemeente Eindhoven en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De scan is bedoeld als hulpmiddel voor (beginnende) wethouders. ‘Vooral jonge wethouders weten niet wat er op hen afkomt,’ legt Slingerland uit, maar omdat netwerken niet statisch zijn en veranderen als je al een tijdje meedraait in de lokale politiek, wordt de scan ook ingezet bij meer ervaren bestuurders.
De weerbaarheidsscan bestaat uit een reeks aan gesprekken en toetsen. Er wordt een basisscan integriteit en veiligheid gedaan en een netwerkanalyse. Er wordt gekeken naar mogelijke incidenten in het verleden van de toekomstige bestuurders. En er is uitgebreid aandacht voor het netwerk van de wethouder in spé.
Open gesprekken en bewustwording
De gemeente Eindhoven deed mee aan het onderzoek in de pilotfase. Wethouder Stijn Steenbakkers, wethouder Economie, Brainport, Onderwijs, Innovatie en Sport, was een van de eerste bestuurders die de weerbaarheidsscan mocht uittesten. Voor Steenbakkers kwamen er geen schokkende of opvallende bevindingen uit de scan, maar toch vindt hij het een heel goed initiatief. ‘Wij hebben het binnen de gemeente periodiek over thema’s zoals integriteit en netwerk. Dit doen wij vaak in een vertrouwelijke setting. Wat de scan zo goed maakt is dat je heel bewust stilstaat bij je netwerk.’
‘De scan zorgt er ook voor dat je open kunt praten over het onderwerp. Dat is wel heel prettig, want rond dit soort thema’s hangt toch vaak een negatieve sfeer, terwijl dat juist helemaal niet zou moeten,’ legt hij uit. Bewustwording is voor hem heel belangrijk, maar Steenbakkers vindt het hebben van een groot netwerk ook cruciaal. Wethouders moeten in contact blijven met burgers. De risico’s van het je onder de mensen begeven, wegen daar niet tegen op.
In onze radio-uitzending van 12 maart vertellen Ex-wethouder Johan van Buuren en wethouder Marjolein Steffens meer over de ervaringen die zij hebben gehad met hun netwerk en hoe zij daarmee zijn omgegaan.