Stel: je woont in het postcodegebied van een buurt met problemen, een team fraudecontroleurs van de overheid komt onaangekondigd aan de deur en dreigt dat het gevolgen kan hebben voor je uitkering als je ze niet binnenlaat. Je bent namelijk geselecteerd voor een huisbezoek en je moet zeer persoonlijke vragen beantwoorden en zelfs je nachtkastje openmaken, om te bewijzen dat er niemand naast je slaapt. Ze vertellen je niet dat ze bij jou zijn uitgekomen omdat uit de over jou gekoppelde data blijkt dat je sinds een tijdje een alleenstaande moeder bent, je woning vrij groot is voor iemand met een bijstandsuitkering en een discriminerend algoritme jou een hoge risicoscore heeft gegeven.
Al jaren voorspelt de overheid socialezekerheidsfraude en andere misstanden in buurten waar het zou schorten aan de leefbaarheid. Bijkomend doel: achter de voordeur komen om mensen in beeld te krijgen die mogelijk zorg nodig hebben en zelfs het tegengaan van criminaliteit en ondermijning. De werking van deze ‘glazen bol’ is altijd in nevelen gehuld geweest. Argos en de internationale journalistieke organisatie Lighthouse Reports hebben met een beroep op de Wet open overheid (Woo) een groot aantal documenten opgevraagd over de werkwijze: projectplannen, evaluaties en technische informatie. Maar ook e-mails waarin ambtenaren discussiëren over de rechtmatigheid van de aanpak en de vraag of deze ethisch door de beugel kan. Het blijkt dat buurten worden doorgelicht en dat voor de overheid zelfs ‘vrouw in de bijstand krijgt kind’ een indicator voor fraude kan zijn, of iemands waterverbruik.
Alleen al de afgelopen jaren zijn er tientallen projecten geweest in sociaal-economisch zwakkere buurten, met namen als ‘wijkgerichte aanpak’, ‘flexibele inzet controlecapaciteit’ of ‘adresgerelateerde problematiek’, van Utrecht Overvecht tot Leeuwarden Wielenpolle en van Klingerberg in Venlo tot de megaflat de Brandaris in Zaandam.