Engelen op spitzen

De spitz zag zo’n tweehonderd jaar geleden het levenslicht. In de geschiedenisboeken is een piepklein onooglijk schoentje te zien, een soort satijnen slipper met doorgestikte naden op de neus. Het heeft nog weinig weg van de bekende spitz met prominente blokneus. De slipper behoorde toe aan een van de eerste spitzendanseressen, de Italiaanse Marie Taglioni. Taglioni kon zeker een paar hele seconden op haar teenpunten balanceren. ‘Eerst hesen ze vrouwen nog aan touwen in katrollen over het toneel,’ zegt danshistoricus Eva van Schaik, ‘maar dat was geen succes. Het idee van de – uitsluitend mannelijke – choreografen was dat de danseressen onhoorbaar moesten kunnen zweven. Ze moesten de suggestie wekken geluidloos en gewichtsloos te zijn, even ongrijpbaar als engelen in de hemel. Daar moest de spitz voor zorgen.’ 

De avond van 12 maart 1832 wordt gezien als de première voor de spitz. Het is de opening van klassieker der klassiekers La Sylphide, over een fee die geheel vlekkeloos door de schoorsteen komt om in de droom te verschijnen van een man, op de vooravond van zijn huwelijk. Ze verleidt hem en neemt hem op haar teenpunten mee naar het bos. Marie Taglioni danst de hoofdrol. Vanaf dat moment wordt zij specifiek geroemd om haar spitzentechniek. Van Schaik: ‘Dat kwam onder andere door de nogal wreedaardige opleiding van haar vader, Paul Taglioni, die tevens choreograaf was. Hij liet haar op haar tenen op een grote houten circusbal oefenen. Het moet gruwelijk zijn geweest, maar ze legde wel de basis voor de danstechniek daarna.’

In de decennia die volgden ontwikkelden de danseressen hun spitzentechniek in rap tempo. Voornamelijk onder leiding van Italiaanse balletmeesters, die de beste kansen kregen aan het hof van de tsaar. Tijdens Het zwanenmeer stonden de danseressen al snel bijna vier uur op spitzen, een uitputtingsslag. En in Cinderella draaide danseres Pierina Legnani in 1893 haar roemruchte tweeëndertig fouettés. Het idee van onhoorbaar zweven werd minder belangrijk dan het tonen wat er allemaal mogelijk was op de spitz. ‘Dan krijg je een wonderlijk fenomeen bij het publiek,’ zegt Van Schaik. ‘Want ze komen niet meer alleen voor een mooi verhaal, maar ook voor de vraag: haalt ze het? Houdt ze het vol? Als ze die tour de force uiteindelijk volbrengt, is ze natuurlijk de ster.’

Tegenwoordig kunnen de danseressen vrijwel alles op spitzen, onder meer dankzij de invloed van choreografen als George Balanchine (1904-1983), die de fysieke grenzen van de danseres nog verder oprekte en haar tot een soort opperwezen maakte. 

Wat een krachttoer het is om uren op spitzen te dansen weet ook Can Yükova, assistent van het hoofd van de kostuumafdeling van Het Nationale Ballet en verantwoordelijk voor de spitzeninkoop. In de wandelgangen wordt hij ook wel de Spitzenfluisteraar genoemd, niet gek gevonden, gezien zijn zoetgevooisde stemgeluid met charmante Duitse accent. ‘Ik weet hoe cruciaal die spitzen voor de danseressen zijn. Het is hun gereedschap, dus de schoen moet perfect zijn.

Ik zou zeggen dat de schoen voor 75 procent verantwoordelijk is voor de gezondheid van de danseres, ze dragen haar.’ Hij laat de enorme spitzenkast zien, een wand vol vakjes, stijf gevuld met verse spitzen. Er liggen ongeveer dertig tot veertig paar per danseres klaar, want soms zijn ze na twee repetities al op. Yükova wijst naar een spitz van het klassieke merk Freed of London. ‘Deze spitzen worden al sinds 1929 gemaakt. De punt van de schoen is opgebouwd uit natuurlijke materialen als jute, laagjes papier-maché en een lijm van water en bloem, vermengd met een speciaal ingrediënt dat ze uiterst geheimhouden.’

In enkele vakjes liggen ook opvallend grote spitzen. Want heel sporadisch hebben ook mannen het geluk op spitzen te mogen dansen. In Cinderellabijvoorbeeld, waar de twee boze stiefzussen soms door verklede mannen worden vertolkt. Maar in hedendaagse choreografieën verschijnen ze ook steeds vaker zonder spot of verkleedpartijen. ‘Eigenlijk hebben de mannen met de spitz het ballet aan de vrouwen gegeven,’ zegt Eva van Schaik. ‘Zij is vooral de trekpleister, hij de ondersteuner, terwijl mannen net zo goed op spitzen kunnen dansen. In de jaren vijftig en zestig is ook wel geopperd dat de spitz, freudiaans geïnterpreteerd, een fallussymbool zou zijn. Dat de vrouw met haar spitzen de man kan doorboren, alsof het harpoenen zijn.’

Floor Eimers ziet het toch vooral als een meisjesdroom die uitkwam. Ze zag de oudere danseressen op hun glimmende roze snoepjes uittorenen boven de rest en dacht: dat moet een walhalla zijn. 'Ik wist toen nog niet hoeveel pijn en moeite het zou kosten.’ Ze heeft inmiddels al heel wat paren versleten. Maar de spitzen van haar eerste Zwanenmeer heeft ze nog. Die hangen in haar slaapkamer. ‘Heel cliché, maar dat was echt een mijlpaal voor mij.’