Paniek en wanhoop teisteren Europa bij het uitbreken van pandemie in maart 2020. Oude reflexen slaan direct toe: "de meeste Europese staten vergrendelen hun landsgrenzen, miljoenen huishoudens doen hun deur op slot". De Italianen zijn het eerste slachtoffer van de pandemie. "Europa, waar ben je?" is de echo die in getroffen staten als Italiƫ en later Spanje klinkt.

Maar dan openbaart zich een klein wonder: '"in dit duistere rumoer gebeurt het tegen de algemene verwachting in dus vrijwel onopgemerkt dat de Unie zich, midden in de pandemie en hele snel, opricht." Aldus noteert Luuk van Middelaar in zijn nieuwste boek 'Een Europees pandemonium'. Dit is geen gemakkelijk boek maar het geeft heel veel stof tot nadenken. Over ons eigen continent Europa wel te verstaan.

Eigenlijk is de Europese daadkracht een klein wonder. De decennia daarvoor waren er zoveel ontwrichtende krachten geweest. Het continent verviel van de ene in de andere crisis. Van Middelaar somt ze allemaal op: de banken- en eurocrisis (2008-2012), de Oekraïnecrisis (2014-2015), de Brexit en Trump (2016-2020) en de migrantencrisis (2015-2016).  "Op de golven van de crisis verkondigen doemprofeten het einde van de Unie" schrijft van Middelaar. Maar zie: de Europese Unie (EU) heeft de crises doorstaan en zelfs de euro bestaat nog.

De auteur wijst er ook fijntjes op dat ministers en regeringsleiders ontdekten dat ze niet alleen op het nationale podium voor eigen kiezers acteerden maar ook op het Europese podium. Wie daar echter niets van begrepen had was Nederlandse minister van financiën Wopke Hoekstra. Van hem maakt van Middelaar politiek gehakt. Diens openbare kritiek op het ontbreken van financiële reserves in Spanje en Italië vindt Van Middelaar een "gevoelloze suggestie". "Dit was een botte uithaal in de hoop op applaus van het Hollandse thuispubliek." Hoekstra oogstte een "striemend fluitconcert’" en moest "afdruipen", aldus de schrijver.

Wat ik wel een beetje mis in dit boek is de plaats van het populisme en bijvoorbeeld de rol van vaccinatieweigeraars in de coronacrisis. In Nederland is dat een vrij luidruchtige pressiegroep. Van Middelaar kent door zijn vorige baan nogal wat invloedrijke Europeanen. Heeft deze groep nog enige invloed op de Europese leiders gehad? Of werd hun woede met opzet en overtuiging genegeerd?

Nog een aspect waarover ik meer had willen lezen: wat was eigenlijk de precieze meerwaarde van gemeenschappelijke aanpak door de Europese natiestaten? Bijvoorbeeld door collectieve investeringen in ontwikkeling van vaccins. Hoe vaak zagen we in 2020 niet in de krant staan dat het ene land (bijvoorbeeld Zweden) het (aanvankelijk) beter deed dan het andere. Wat is het uiteindelijke resultaat geweest?

Van Middelaars boek is vooral een boek over geopolitiek. Het maakt veel duidelijk over de Europese macht maar evenzeer over de Europese onmacht.

Zijn conclusie stemt hoopvol: "de unie heeft dynamische veerkracht getoond. De virusuitbraak leidde tot botsingen, wantrouwen en missers, maar mobiliseerde ook onvoorziene krachten en bracht geweldige verschuivingen te weeg." Na een chaotisch voorjaar herpakte de EU zich: met medicijnreserves, met grens coördinatie en met ongekende financiële middelen. Van Middelaar spreekt van een "hervonden res publica".

Eigenlijk is dit boek het beste boek dat ik tot nu toe heb gelezen over het -in politieke zin- overleven van de coronacrisis. Door betere samenwerking over de grenzen heen en gecoördineerde inzet van nationale overheden was de grenzeloze pandemie uiteindelijk te verslaan. Europa heeft aangetoond zijn kwetsbaarheid voorzichtig om te kunnen zetten in politieke kracht.

Auteur

Luuk van Middelaar

Uitgeverij

Historische Uitgeverij Groningen

Publicatiedatum

september 2021

 

over de redacteur

Leonard Ornstein (Amsterdam, 1955) is een journalist, die bekendheid verwierf als parlementair redacteur van Vrij Nederland en het televisieprogramma Netwerk waarvoor hij onder meer de Russische president Vladimir Poetin interviewde. Hij won de Anne Vondelingprijs voor politieke journalistiek (samen met Max van Weezel). Ook was hij vele jaren politiek redacteur van Buitenhof.

  • Frits Bolkestein, portret van een liberale vrijbuiter (1999), Max van Weezel & Leonard Ornstein
  • Paleis Europa: grote denkers over Europa (2007), onder redactie van Leonard Ornstein & Lo Breemer
  • De jonge Fortuyn (2012) (eerste deel van de biografie), Leonard Ornstein
  • Oorlogsgesprekken (2020), De erfenis van bezetting en bevrijding, Leonard Ornstein
  • De polder werkt (2020), Dennie Oude Nijhuis & Leonard Ornstein.