Het Spoor Terug
De nieuwe mens afl. 1: De revolutie van 1917
Deel één van de zesdelige serie 'De nieuwe mens', over het leven in de Sovjet-Unie van 1917 tot de periode Gorbatsjov.
In deze aflevering: de revolutie van 1917, waarbij tsaar Nicolaas II werd afgezet.
Interviews met Nederlanders die in 1917 deel uitmaakten van de Nederlandse gemeenschap in St. Petersburg:
- emeritus-hoogleraar Wim Wertheim en zijn twee jaar oudere broer Hans Wertheim, later leraar klassieke talen, o.a. over de Duitse Gereformeerde School waarop zij zaten en over hun herinneringen aan de februaridagen van 1917;
- Professor Bruno Bekker, indertijd privaatdocent aan de Universiteit van Petersburg;
- Frederik Cornelis Harmsen, zijn vader had een importbedrijf voor thee in Petersburg en suikerfabrieken in de Oekraïne en Letland;
- Eerste Luitenant Erich Wollnberg, over de campagne om het moreel van de Russische troepen te breken.
Geïllustreerd met diverse gelezen dagboekfragmenten.
Inleidende teksten:
Tekst 1
Leningrad heet sinds enkele maanden weer Sint Petersburg. Een tijdperk is afgesloten. De stad die in 1917 de bakermat was van twee revoluties - de februari- en de oktoberrevolutie - kreeg de naam terug van de stichter van de stad: Tsaar Peter de Grote. Hij was het die aan het begin van de 18e eeuw "een venster op het Westen" wilde creëren. Door zijn contacten met
Nederland zouden duizenden Nederlanders zich in de stad aan de Newa vestigen. Rond de eeuwwisseling was de Nederlandse kolonie in Sint Petersburg tot grote bloei gekomen. In de Newski Prospekt, de hoofdstraat van de stad, stonden diverse Nederlandse handelshuizen. De Nederlandse Bank voor Russische Handel was gevestigd in een pand naast de Nederlands Hervormde Kerk. Voor de Nederlandse gemeenschap was deze kerk het godsvruchtige centrum. De Russisch Orthodoxe Kerk mocht optreden als de eerste steen voor een Nederlands bedrijf of winkel werd gelegd; haar zegeningen zou de Russische arbeiders stimuleren harder te werken.
De Nederlandse enclave was gesloten. Er werd hoofdzakelijk onderling getrouwd. En als iemand het in zijn hoofd haalde met een Russin te trouwen dan kon hij zijn aanspraken op het familiekapitaal wel vergeten.
De Nederlandse kinderen zaten op de Duitse Gereformeerde School.
De 84-jarige emeritus-hoogleraar Wim Wertheim was één van die kinderen.
Tekst 2
Zijn twee jaar oudere broer Hans Wertheim - later leraar klassieke talen - zat op dezelfde school.
Tekst 3
De heer Wim Wertheim, die onlangs samen met wijlen zijn vrouw zijn jeugdervaringen te boek stelde in 'Vier wendingen in ons bestaan', was zeven jaar oud toen hij de school voor het eerst bezocht.
Tekst 4
Door de oorlog - die later de geschiedenis in zou gaan als de Eerste Wereldoorlog - was de bevolking het water tot de lippen gestegen. De erbarmelijke levensomstandigheden zouden de kiem leggen voor de Februari-revolutie van 1917, die volgens de latere Juliaanse jaartelling zou beginnen op 8 maart 1917. Op die dag legden 2500 vrouwelijke textielarbeiders spontaan het werk neer uit protest tegen de lage lonen, de stijgende voedselprijzen en het schaarse brood. Ze gingen de straat op. Anderen sloten zich bij hen aan. Een dag later trokken 40.000 stakende arbeiders naar de Newski-Prospekt. Door kozakken te paard werden ze uiteengeslagen. Een andere groep werd door de politie aangevallen. De eerste dode viel. Op 10 maart 1917 was Petrograd totaal verlamd. De staking was algemeen. Er verschenen geen kranten, er reden geen trams en winkels en restaurants waren gesloten. Steeds meer kozakken en soldaten sloten zich aan bij de stakers. De inmiddels overleden Professor Bruno Bekker was indertijd privaatdocent aan de universiteit van Petersburg.
Tekst 5
Wilhelmine Lang was toentertijd getrouwd met Jan Cornelis Harmsen. Ze woonden in de wijk Wasiljewski Ostrow, op de hoek van de Newakade en de 14e Linie. De wijk was nog ontworpen door Tsaar Peter de Grote naar voorbeeld van de Nederlandse steden. Door zijn dood werd het plan nooit in oorspronkelijke vorm uitgevoerd. Door het wegvallen van de grachten kreeg de wijk brede straten. Vanaf de derde etage hadden ze een perfect uitzicht op de Februari-gebeurtenissen. Wilhelmina Lang hield een dagboek bij.
Tekst 6
Een van de kinderen van Wilhelmine Lang en Jan Cornelis Harmsen is de inmiddels 85-jarige Frits Harmsen. Zijn vader had een importbedrijf voor thee in Petersburg en suikerfabrieken in de Oekraïne en Letland. In die februaridagen was hij thuis, de school was gesloten.
Tekst 7
De Heer Wim Wertheim herinnert zich nog enkele gebeurtenissen.
Tekst 8
En ook Hans Wertheim herinnert zich nog een cosmetische verandering na de Februarirevolutie en het aftreden van de Tsaar.
Tekst 9
Met het aantreden van de Voorlopige Regering onder Kerenski was geen einde gekomen aan de oorlog. 4,5 miljoen Russische soldaten waren gedood, gewond of krijgsgevangen gemaakt. Bij de resterende tien miljoen manschappen was de animo om als kanonnenvoer gebruikt te worden aanzienlijk geslonken. Duizenden soldaten deserteerden. De gevechtskracht van het Russische leger was tot het nulpunt gedaald. Het Duitse opperbevel lachte in zijn vuistje. Ze was gebaat bij een toename van het revolutionaire
élan bij de tegenstander. Dat was de reden dat de Duitse legerleiding op 25 maart 1917 de in Zwitserse ballingschap levende Lenin toestemming gaf zich over Duits gebied naar Petrograd te spoeden. En tevens werd er een grote
propagandacampagne op touw gezet om het moreel van de Russische soldaten in de loopgraven te breken. Eerste Luitenant Erich Wollnberg was een van degenen die opdracht kreeg de campagne uit te voeren.
Tekst 10
De propagandacampagne had een averechts effect. Weliswaar hadden de Russische soldaten geen zin meer om te vechten, maar ook de Duitse soldaten werden steeds meer door het virus van de revolutie beïnvloed. In Petrograd weerde Lenin zich geducht en zaagde verder aan de poten van het Voorlopige regime, terwijl Kerenski een intensieve propagandacampagne
aan het front voerde. De kracht van de bolsjewieken nam toe, zoals Wim Wertheim in september 1917 kon constateren.
Tekst 11
De strijd tussen de Voorlopige Regering en de Sovjets zou spoedig haar hoogtepunt bereiken. Kerenski trachtte door door arrestaties van bolsjewieken en het verbieden van hun kranten het tij te keren. Op dinsdag 6 november vielen regeringssoldaten de drukkerij binnen waar 'Rabotsji Poet'
gedrukt werd. Het hoofdartikel in het bolsjewistische blad van de hand van Jozef Stalin zou de lezers niet bereiken, want de gehele oplage werd in beslag genomen. Het zou de aanleiding zijn waardoor de bolsjewieken in de aanval gingen. Frederik Cornelis Harmsen zag vanuit het ouderlijk huis hoe
de marine haar aandeel leverde in de machtsovername.
Tekst 12
Harmsens moeder, Wilhelmine Lang, zou in haar dagboek noteren:
Tekst 13
De inmiddels overleden Hartland, houtinkoper voor de Papierfabriek van Van Gelder en Zonen, was ook getuige van het revolutionaire straatbeeld op de dag na de Oktoberrevolutie.
Tekst 14
Van de revolutionaire nacht kan Wim Wertheim zich niets herinneren, maar ook in zijn leven zouden er dingen gaan veranderen.
Tekst 15
Voor de in Petrograd verblijvende buitenlanders werd het leven er niet gemakkelijker op. Velen waren er al vandoor gegaan. De familie Wertheim keek het voorlopig nog even aan.
Tekst 16
Vrijwel iedereen was verbaasd dat het de bolsjewieken gelukt was de macht te grijpen, en met stomheid geslagen dat dat ze ook nog de macht behielden. Bruno Bekker herinnerde zich die verbazing nog.