Het Spoor Terug
Ras breekt het uur der vrijheid aan 7: Koning Gorilla
Zevende deel van de dertiendelige serie gedramatiseerde documentaires 'Ras breekt het uur der vrijheid aan' over het roerige einde van de 19de eeuw.
Deze aflevering gaat over over de bloei van de socialistische beweging door de toenemende industrialisatie van Nederland. Arbeiders worden steeds zelfbewuster, steeds meer mensen horen de roep van het socialisme, ze lezen 'Recht voor allen', gaan naar socialistische bijeenkomsten en praten
daarover met elkaar. Het uur der vrijheid lijkt geslagen.
Gemeenschappelijke vijand en doelwit is koning Willem III, die als symbool van onderdrukking en decadentie fungeert.
Beschrijving
In de jaren tachtig van de negentiende eeuw horen steeds meer mensen de roep van het socialisme, ze lezen 'Recht voor allen', gaan naar socialistische bijeenkomsten en praten daarover met elkaar. Het uur der vrijheid lijkt geslagen. Met de industrialisatie van Nederland bloeit ook de socialistische beweging op. Arbeiders worden steeds zelfbewuster. Gemeenschappelijke vijand en doelwit is Koning Willem Drie, die als symbool van onderdrukking en decadentie fungeert. Vooral in de jaren 1885 tot 1887 wakkert de Oranjehaat op, met als hoogtepunt de uitgave van het schotschrift 'Uit het leven van Koning Gorilla'.
De oranjehaat wordt beantwoord met een felle socialistenvervolging. Allereerst is daar in 1885 het proces tegen Van Ommeren, secretaris van de bond voor Algemeen Kiesrecht, afdeling Amsterdam. Deze zou pamfletten hebben aangeplakt, identiek aan Koninklijke Besluiten', waarin staat dat 'Koning Willem de Laatste' zal gaan aftreden. Hoewel het signalement niet klopt, wordt van Ommeren toch tot een jaar eenzame opsluiting veroordeeld die in hoger beroep wordt herbevestigd. De rebellie neemt toe, een verbod op samenscholing wordt afgekondigd, en in september komt minister van Heemskerk naar Amsterdam om de crisis te bespreken.
Ook 1886 wordt een roerig jaar: rellen breken uit o.a. omdat Domela Nieuwenhuis tot een jaar gevangenisstraf wordt veroordeeld wegens majesteitsschennis. De haat tegen het koningshuis is flink aangewakkerd. In juli breekt het Palingoproer uit in de Jordaan, er worden militairen ingezet
en er vallen 26 doden. De socialisten brengen een schotschrift: 'Uit het leven van Koning Gorilla' uit. Op de verjaardag van de Koning breken weer rellen uit. Op het Waterlooplein komt het voor het Café van Penning tot een ware
veldslag tussen dronken oranjeklanten en socialisten, onder het toeziend oog van de politie.
In september 1887 roept Alexander Cohen 'Weg met Koning Gorilla! Leve het socialisme! Leve Domela Nieuwenhuis!' Hij wordt veroordeeld maar vlucht het land uit. Negen jaar later moet hij zijn straf alsnog uitzitten.
Aan het woord:
- werkloos bouwvakker Jacobus Witte, gewonnen voor de socialistische zaak;
- notarisklerk Bart van Ommeren, secretaris van de bond voor Algemeen Kiesrecht, afdeling Amsterdam. Een nagespeeld fragment van zijn verdediging voor de Rechtbank op 7 augustus 1885.
- journalist Johan Geerke van 'De Amsterdammer' over de rellen bij Pennings Café, en over hoe de politie hem onder druk heeft gezet zijn verklaring te wijzigen;
- revolutionair Alexander Cohen, eveneens in een nagespeeld fragment van zijn verdediging voor de Rechtbank, en over zijn arrestatie.
Inleidende teksten Koning Gorilla
Tekst 1
Tot zover Jacques Giele, samensteller van het boek “Een kwaad leven” over de Parlementaire enquête van 1887.
Het broeit in die jaren. Meer en meer mensen horen de roep van het socialisme. Ze lezen Recht voor Allen, gaan naar socialistische bijeenkomsten en praten er met elkaar over. Het uur der vrijheid lijkt nabij.
Op 1 januari 1885 verwijdert de Amsterdamse politie een grote rode vlag van de Zwanenburgwal waarop geschreven staat Algemeen stemrecht of REVOLUTIE! Diezelfde maand wordt er op het paleis op de Dam met grote letters gekalkt, dat het TE HUUR is. Dan, in de nacht van 27 op 28 mei, verschijnt er een pamflet in de stad, dat er uitziet als een koninklijk besluit, waarin Koning Willem de Laatste aankondigt af te treden. Hij zal zijn jaarlijks traktement van 600.000 gulden aan het volk, dat in zo’n diepe ellende is gedompeld, afstaan, zo meldt het pamflet. Deze brutaliteit gaat te ver en is tevens aanleiding tot onderzoek bij een aantal socialistische bolwerken, zoals de Haagse drukkerij Excelsior. Onmiddellijk wordt Bart van Ommeren, notarisklerk en secretaris van de Bond voor Algemeen Kiesrecht, afdeling Amsterdam, opgepakt. Het secretariaat wordt in beslag genomen. Tijdens het latere proces zal blijken dat van Ommeren al geruime tijd werd geschaduwd, opgepakt.
Even twijfelt de Officier van Justitie nog of hij Van Ommeren wel zal vervolgen. Immers de hele zaak kan in deze roerige tijden ook het omgekeerde effect hebben, dat van een overmatige belangstelling voor het socialisme. Hij krijgt gelijk, want voor het eerst grijpt de massa naar Recht Voor Allen om de zaak op de voet te volgen. Zo ook Jacobus Witte, werkloos bouwvakker, die door de zaak Van Ommeren kennis maakt met de socialistische beweging.
Tekst 2
Van Ommeren neemt zijn eigen verdediging ter hand. Op 7 augustus 1885 is de publieke tribune van de rechtbank aan de Prinsengracht afgeladen. Als Van Ommeren het woord krijgt is het doodstil:
Tekst 3 in straatgeluid met vrijheidslied
De rebellerende mensenmassa groeit dagelijks. Toch zal de SDB-woordvoerder Fortuijn begin september verklaren dat de bond tegen de relletjes is, maar dat het de voorboden zijn van de revolutie, die op handen is.
Ook de pers stelt zich afkeurend op. Zo schrijft de journalist Johan Hendrik Geerke in de avondkrant de Amsterdammer:
Tekst 4 in straatgeluid
Burgemeester van Tienhoven vaardigt een verbod op samenscholing uit. En op 27 augustus komt minister Heemskerk naar Amsterdam om de crisis te bespreken. Moeten de huzaren ingezet worden? Maar de ergste onlusten lijken dan voorbij.
Van Ommeren is in beroep gegaan tegen zijn veroordeling tot een jaar eenzame opsluiting. Op 28 september, ruim een week na de landelijke grote kiesrechtdemonstratie in Den Haag zondag 20
september, is de uitslag. De hele politiemacht is geconsigneerd en het garnizoen is in staat van paraatheid. 'De sosjalen zijn in aantogt' seint politiecommissaris
Steenbergen om tien voor 12 aan de burgemeester. Het is dan net bekend geworden dat Van Ommeren opnieuw veroordeeld is. Opnieuw is Jacobus Witte, die inmiddels lid van de Sociaal Democratische Bond is geworden, erbij.
COUPLET 2
Verheugt u Vriend al kan 't ons niet verblijden,
dat ge ons verlaat als een gevangen man;
wij blijven toch voor recht en vrijheid strijden
en vreezen niet voor koning of tiran
Mocht, na een jaar de dag zijn aangebroken
waarop het volk zich zelf verheft als heer
stelt u gerust uw straf wordt dan gewroken
dan zien we elkaar in 't'vrijheidsleger weer. (instrumentaal)
Tekst 5
Ook 1886 zal een onrustig jaar worden. Het ontslag van de hoge ambtenaar Croll, die ontslagen wordt omdat hij SDB-lid is, leidt tot rellen. In Juni wordt Domela tot een jaar veroordeeld wegens majesteitsschennis. Wederom rellen.
Op 25 en 26 juli breekt in de Amsterdamse Jordaan het Palingoproer uit als de politie het palingtrekken, een geliefd volksvermaak, wil verhinderen. Een ware veldslag volgt. Op de Zaterdagse brug wapperen rode en zwarte vlaggen en het vrijheidslied schalt door de stegen van de Jordaan. Tot burgemeester van Tienhoven militairen inzet die met scherp op de mensen schieten. Er vallen 26 doden.
De socialisten krijgen de schuld en onder andere Van der Stad en Fortuijn worden opgepakt wegens opruiing. Colporteren met Recht voor Allen wordt verboden.
Voor de agenten is er een kistje sigaren wegens bewezen diensten en twee fameuze Oranjeklanten, de gebroeders Mens uit de Willemstraat, ontvangen een ridderorde en een jaarlijkse uitkering van tweehonderd gulden. Het is weer rustig in de stad.
Tekst 6
Januari 87 komt van Ommeren vrij. Zijn veroordeling, maar vooral die van Domela Nieuwenhuis, hebben de socialistische haat jegens het koningshuis flink aangewakkerd. Ter ere van diens zeventigjarige verjaardag brengen ze het schotschrift Uit het leven van Koning Gorilla uit, waarvoor
koning Willem drie model staat. Een fragment:
Tekst 7
Negentien februari is het eindelijk zo ver. De koning is jarig. Overal in de stad staan erebogen en de kinderen hebben vrij van school. De reporter van de Amsterdammer Johan Geerke die over de rellen rondom Van Ommeren nog zo afkeurend schreef is er als eerste 'straatjournalist' van Nederland vanaf het begin bij.
Tekst 8
De schadevergoeding die de socialisten Penning en Bos aan B en W vragen wordt afgewezen. Men verschuilt zich achter de abnormaliteit der verslaggevers en insinueert zelfs dat het de socialisten geweest zijn die tot de aanval zijn overgegaan. Woensdag 23 februari vaardigt de burgemeester eindelijk een verbod op samenscholingen uit en de rust keert. weer. Twee dagen later al heropent Penning zijn café. Werkloze bouwvakkers helpen hem. In een hoek metselen ze een bizar standbeeld van de relikwieën van de strijd: stukken spiegelglas, kapotte biljartkeus, keien en stoelen, (muziekje)
Tekst 9
Het Jaar van Koning Gorilla is nog niet voorbij. in net najaar van 1887 dient de rechtszaak tegen de 23jarige Alexander Cohen die de koninklijke koets Weg Met Gorilla heeft nageroepen.
Cohen is een geboren rebel die overal waar hij komt vijanden maakt. Zo heeft hij net in Indië twee en heen half jaar gezeten wegens het beledigen van zijn meerderen.
Als kind al blaast hij met buskruit zelfgegraven gangen op, spijbelt van school en koopt als 11-jarige met zijn vriendjes een echt pistool. Tijdens de rechtszitting verdedigt Cohen zich aldus:
Tekst 10
Cohen vlucht naar Parijs, waar hij negen jaar blijft. Als hij zich in 1896 in de Amsterdamse Watergraafsmeer vestigt, gaat hij er vanuit dat de kust veilig is. De koning is immers allang dood en het kleine prinsesje Wilhelmina is geen doelwit voor grof geschut dus de jaren van majesteitsschennis zijn verleden tijd. Toch duurt het niet lang of hij krijgt bezoek van een paar rechercheurs.
VRIJHEIDSLIED
Rolverdeling:
Dick de Bruyn als Bart van Ommeren
Dick Lam als Jacobus Witte
J.R. de Leeuw als Alexander Cohen
Cor van der Poel als Johan Geerke.
De serie 'Ras breekt het uur der waarheid aan' is gebaseerd op interviews met en getuigenissen van arbeiders en bazen zoals die zijn vastgelegd in het rapport van de 'Parlementaire Enquête naar de Arbeidsomstandigheden in Nederland van 1887', kortweg de 'Arbeidsenquête van 1887'.
De serie is onderscheiden met de Zilveren Reissmicrofoon 1990.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief
Muziek Bennie Huisman