Het Spoor Terug
Rahel Mengelberg
In deze aflevering een portret van de Nederlandse harpiste Rahel Mengelberg. In de jaren van de 'Grote Zuiveringen' waarin tegenstanders van Jozef Stalin werden vermoord of gevangengezet in werkkampen werkte de harpiste Rahel Mengelberg in de Sovjet-Unie. Als harpiste maakte zij van 1934-1937 deel uit van het 'Kievs Symfonie Orkest'. Met een interview met Rahel Mengelberg
Inleidende teksten:
Tekst 1 Dit is een portret of liever gezegd, een momentopname uit het leven van een vrouw die vluchtte voor Hitler en voor Stalin. De nu 79-jarige Rahel Mengelberg werd geboren in Worpswede, een kunstenaarskolonie in de buurt van Bremen, toen nog het Duitse Keizerrijk. Ze werd al vroeg geconfronteerd met muziek. Haar vader was muziekrecensent en organisator van de 'Zuricher Festspiele'. De muziek van Gustav Mahler en Richard Strauss was voor haar even normaal als die van Hindemith en Schonberg. Op haar elfde verjaardag kreeg ze een harp. Voor een harpiste is altijd wel werk dacht haar vader. Enige jaren later op de Musikhochschule in Berlijn leerde ze haar man, de Nederlander Karel Mengelberg kennen. Ze kregen werk in verschillende orkesten, zij als harpiste, hij als dirigent. En ze genoten met volle teugen van het kunstleven in de Republiek van Weimar. Totdat Hitler aan de macht kwam, toen was de lol er snel af. Ze togen naar Barcelona, waar hun zwager Albert Helman een optrekje had. Het was de tijd van de grote werkloosheid en ze schreven sollicitatiebrieven naar vele orkestleiders over de hele wereld. Steeds kregen ze nul op hun rekest, totdat Rahel Mengelberg in het najaar van 1934 een telegram van dirigent Kurt Adler uit Kiev ontving. Daar was plaats voor een harpiste in het Radiosymphonieorkest.
Tekst 2 De zwangere Rahel had alles geregeld. Na enige tijd kreeg ook haar man Karel, die in Nederland achtergebleven was, een baan in Rusland. Hij kwam over en ging aan de slag als dirigent en componist bij de Kiev-Filmfabriek. Ze kregen een woning en naar omstandigheden ging het hen redelijk goed. De Oekraïne was herstellende van de hongersnood die er geheerst had. Vele boeren, koelakken genaamd, waren de dood ingejaagd, maar nu nam het leven weer zijn gewone loop.
Tekst 3 De Stalinterreur was op zijn hoogtepunt en de angstpsychose onder bevolking navenant. Iedereen wantrouwde iedereen, vooral de buitenlanders. Voor het minste of geringst werd je bestempeld tot 'vijand van het volk' of 'trotzkist', wat ook bepaald geen compliment was. Sommigen werden door het gerecht gesleept. Maar de meesten werden zonder enige vorm van proces achter slot en grendel gezet, gedeporteerd of domweg geëxecuteerd. De familie Mengelberg kreeg het ook Spaans benauwd.
Tekst 4 Voor Rahel en Karel Mengelberg was de maat vol. Wilden ze überhaupt het land nog zonder kleerscheuren kunnen verlaten dan moesten ze wel snel zijn. De allerlaatste dag herinnert Rahel zich als een afschuwelijke dag.
Tekst 5 Om de al te nieuwsgierige en opdringerige Gestapo voor te zijn werd Hitler-Duitsland zo snel mogelijk doorkruist. En met de Kerstdagen van 1937 zat de familie Mengelberg weer in Amsterdam. Karel overleed enkele jaren geleden, maar Rahel woont nog steeds in hetzelfde huis dat ze een halve eeuw geleden betrokken. Dit was een episode uit het leven van Rahel Mengelberg.