Bessel van der Kolk (Den Haag, 1943) is psychiater en traumaspecialist. In diens ideale televisieavond zien we veel filmfragmenten over trauma, want films maken volgens hem de complexiteit voelbaar van hoe mensen met elkaar omgaan.
De hele aflevering is niet meer terug te kijken vanwege rechtenbeperkingen. De losse gesprekken - zonder tv- en filmfragmenten - vind je hieronder.
Bessel van der Kolk opent zijn ideale televisieavond met de komedieserie Ted Lasso. Hierin moet een American Football-coach plotsklaps een Britse voetbalclub trainen. Zonder verstand van voetbal, maar met een niet aflatend optimisme gaat hij de uitdaging aan.
Volgens Van der Kolk weten sportcoaches goed om te gaan met trauma's. In het fragment is te zien dat de spelers geloven dat het ongeluk brengt om in de massagekamer te komen, omdat ze denken dat het er spookt. De coach brengt het team bijeen om de geesten uit te drijven. Dit doen ze door iedere speler iets persoonlijks te laten vertellen. Alle spelers gooien daarbij een voorwerp in een bak, waar zij een (droevige) herinnering of trauma aan hebben. Daarna verbrandt de coach de bak met spullen. Van der Kolk vertelt dat spelers die zich graag stoer gedragen zo leren zich meer open te stellen en kwetsbaar durven te zijn.
Fearless van regisseur Peter Weir is een film over Max Klein (Jeff Bridges), een man wiens leven een dramatische wending neemt nadat hij een vliegtuigramp meemaakt. In het gekozen fragment zien we de eerste momenten nadat het vliegtuig is neergestort en hoe de overlevenden verschillende reacties op deze traumatische gebeurtenis hebben.
Volgens Van der Kolk laat dit zien dat mensen heel verschillend reageren op een bepaalde gebeurtenis. Veel mensen voelen bijvoorbeeld helemaal niets. Zij kunnen zich van de situatie afsluiten, wat maakt dat ze door kunnen gaan.
In deze beelden uit de praktijk van psychiater Steven Lazrove zien we hoe een vrouw een traumatisch auto-ongeluk beschrijft. Lazrove is tevens ook een vriend van Van der Kolk. In eerste instantie gaat de therapiesessie gepaard met een sterke emotionele en fysieke reactie. Het lichaam van de cliënte reageert zo alsof ze de herinnering weer in het heden aan het herbeleven is. Maar na een aantal EMDR-sessies is de herbeleving minder heftig en weet ze dezelfde gebeurtenissen op een veel kalmere manier te beschrijven.
Van der Kolk heeft voor dit fragment gekozen omdat de video goed laat zien hoe een traumatische ervaring eruit ziet en hoe de behandeling werkt. Van der Kolk had eerst zijn vraagtekens bij EMDR-sessies, maar begon erin te geloven nadat hij zag dat deze behandelmethode ook echt werkt in de praktijk.
Deze documentaire van Dawn Engle duikt in het leven van de beroemde aartsbisschop Desmond Tutu. In het bijzonder zien we de rol die hij op zich neemt in de Waarheids- en Verzoeningscommissie, waarin Zuid-Afrikanen publiekelijk getuigen over het leed dat hen is berokkend. Dit was een eerste stap in het verwerken van de mensenrechtenschendingen in Zuid-Afrika, voor zowel de slachtoffers als het land. De hoorzittingen duurden maanden en de getuigenissen waren verschroeiend. Op een gegeven moment kon Tutu er zelfs niet meer tegen en stortte hij in. Op dit soort momenten vroeg hij mensen om met hem mee te zingen, om warmte en liefde voor elkaar te uiten.
Volgens Van der Kolk was dit ook zo bijzonder aan Tutu. Hij zong, danste en bad met mensen. En voelde met ze mee. Hij bracht veiligheid en werd één met de mensen. Het met elkaar zijn en samen zingen werd als helende kracht van de gemeenschap gezien. ‘Muziek werd altijd gebruikt om mensen door een trauma heen te helpen,’ zegt Van der Kolk.
We zien een baanbrekend maar controversieel experiment van de Amerikaanse psycholoog Harry Harlow. Een resusaapje wordt geconfronteerd met twee moederfiguren: eentje van ijzerdraad maar met melk en eentje van stof, maar zonder voedsel. Hiermee bewees hij dat de behoefte aan genegenheid sterker kan zijn dan de behoefte aan voedsel. In het fragment is te zien hoe het resusaapje meer geneigd is aan de moederfiguur met stof.
Volgens Van der Kolk komt dit doordat het resusaapje zich veilig voelt door de ‘aanwezigheid’ van zijn moeder. Voor aapjes is contact belangrijker dan voedsel, vertelt Van der Kolk. Als het resusaapje geborgenheid en veiligheid voelt, dan reageren zijn hersenen ook anders. Hij staat open voor nieuwe dingen en loopt geen hechtingsproblemen op.
De laatste film van de vermaarde regisseur Ingmar Bergman gaat over de kinderen Fanny en Alexander. Als hun vader overlijdt, hertrouwt hun moeder met een bisschop. De familie zwicht (bijna) onder zijn strenge hand. Fanny och Alexander is de keuzefilm van Bessel van der Kolk en was direct na de uitzending te zien.
Van der Kolk en Abbring kijken elkaar stil aan na het zien van het fragment. ‘Ze zitten gevangen,’ zegt Van der Kolk. ‘En zijn bang dat ze doodgemarteld gaan worden door hun stiefvader.’
Het hele stuk gaat volgens Van Der Kolk over trauma en loyaliteit. De moeder van Fanny en Alexander heeft voor een verschrikkelijke nieuwe man gekozen maar beschermt haar kinderen niet tegen hem. Toch zie je ook wat Fanny en Alexander aan elkaar hebben; ze kunnen elkaar een ander perspectief van de werkelijkheid bieden. In de film is te zien hoe de broer en zus elkaar helpen en een redding zijn voor elkaar.
Harry Mulisch wordt geïnterviewd over zijn roman De aanslag (1982). Hoofdpersoon is Anton Steenwijk, wiens leven op de kop wordt gezet door de moord op een NSB’er voor zijn huis. Als represaille wordt zijn familie gefusilleerd en de woning afgebrand. Hoewel Anton daarna een ‘gewoon’ leven weet op te bouwen, keren zijn gedachten gedurende de jaren onvermijdelijk terug naar die ene oorlogsnacht. We zien ook kort een fragment uit de verfilming door Fons Rademakers.
De film heeft diepe indruk op Van der Kolk gemaakt. Het doet hem erg denken aan het feit dat hij na de Tweede Wereldoorlog is geboren. De film geeft voor Van Der Kolk een voorstelling van de bijna onwerkelijke werkelijkheid die er toen was.
Deze Oscarwinnende film van Kathryn Bigelow volgt de verrichtingen van een explosieven-opruimingsteam tijdens de oorlog in Irak. In het bijzonder zoomt de film in op de manier waarop de soldaten omgaan met traumatische gebeurtenissen. The Hurt Locker betekent dat je je pijn uitsluit. Je stopt het als het ware in een kluis. En je stopt je gevoelens weg, zodat je niets meer voelt.
Net zoals de veteraan uit het fragment kwamen veel veteranen bij Van der Kolk met het probleem dat zij niets meer voelen. Zoals de liefde van hun vrouw of de vreugde die zij krijgen van hun kinderen. Om dit te verhelpen is het belangrijk dat mensen leven in het nu en vandaag. En niet voortdurend in het licht van hun trauma blijven, vertelt Van der Kolk. Wanneer je namelijk met gewone dingen bezig bent, gebeurt er niets met je hersenen. Maar als je teruggaat naar een trauma, dan worden de hersenen weer levend.
Psychiaters Annie en Michael Mithoefer behandelen patiënten met psychedelica. We zien beelden van een oorlogsveteraan die lijdt aan PTSS. Met behulp van een dosering MDMA weet hij vrede te krijgen met gebeurtenissen uit het verleden en accepteert hij dat dit zijn levenspad is. Door de MDMA ervaart hij geen paniekaanvallen of hartkloppingen.
‘Je leert naar jezelf te kijken zonder te oordelen. Je leert jezelf zien en ervaren. En krijgt een veel dieper gevoel van wie je bent,’ vertelt Van der Kolk over deze behandelmethode.
De dramafilm Doubt van John Patrick Shanley speelt zich af op een katholieke basisschool. Een hoofdrol is er voor Meryl Streep als zuster Aloysius, die vermoedt dat een pastoor een van de leerlingen misbruikt. Ze gaat daarover in gesprek met de moeder van de leerling, maar die lijkt niks te willen horen.
Volgens Van der Kolk is dit wat er voortdurend gebeurt in familie's. Mensen zouden de moed niet hebben om de waarheid te zeggen. Het fragment toont ook hoe mensen de trauma’s of nare gebeurtenissen van anderen maar toelaten en doen alsof er niets aan de hand is. Van der Kolk zegt dat niet gezien worden al een groot trauma op zichzelf is. Het is eenzaam om niet gezien of gehoord te worden.
Bessel van der Kolk deelt beelden uit zijn eigen praktijk, waarin hij Pesso-psychotherapie gebruikt om een jonge vrouw (Josephine) te helpen met het verwerken van haar trauma. In het rollenspel dat volgt spelen twee bijstanders de ‘ideale’ ouders van de vrouw: zij geven de reactie waar de vrouw eigenlijk behoefte aan heeft. Namelijk dat haar ouders zich zorgen maken en de eerste de beste vlucht pakken om naar haar toe te komen.
Naar aanleiding van dit fragment deelt Abbring een persoonlijke herinnering en praat ze verder met Van der Kolk over eenzaamheid bij trauma en het belang van anderen: als mensen horen we bij elkaar en hebben we elkaar nodig.
Deze documentaire belicht een theaterprogramma in Boston dat ieder jaar tientallen middelbare scholieren in aanraking brengt met het werk van William Shakespeare. Door te acteren vinden deze kinderen nieuwe manieren om met hun emoties om te gaan. Ze leren op een andere manier denken: op een fysieke manier.
Van der Kolk zegt naar aanleiding hiervan dat je ook nieuwe dingen moet ervaren die je anders nooit hebt ervaren. Omdat je anders blijft steken in patronen waarin je bent opgegroeid. Je moet voelen in het lijf hoe het anders kan.
De Mars naar Washington in 1963 was een van de sleutelmomenten in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging: na de mars gaf Martin Luther King zijn iconische speech “I Have a Dream”. Tijdens de mars trad ook folkzangeres Joan Baez op met het protestnummer “We Shall Overcome”. In het fragment is te zien hoe Baez honderdduizenden mensen toezingt. Ze zingt om geen angst te hebben, dat we obstakels zullen overwinnen en in vrede zullen leven.
Na het zien van het fragment komen Abbring en Van der Kolk weer terug bij de rode draad van de uitzending: verbinding. Voor Van der Kolk is verbinding onmisbaar voor de mens en ons allemaal.
Dit was de laatste Zomergasten-aflevering voor Abbring. Ze sluit de aflevering samen met Van der Kolk af door een van de meest gestelde kijkersvragen te beantwoorden: Is het water in de studio echt? Samen stappen Abbring en Van der Kolk met blote voeten het water in en luisteren ze nog eenmaal samen naar het lied “We Shall Overcome”.
Bessel van der Kolk is een van de meest vooraanstaande psychiaters ter wereld op het gebied van trauma. Hij is hoogleraar aan de Boston University School of Medicine, President van de Trauma Research Foundation en geeft les over de hele wereld. Hij werkt al veertig jaar met mensen die op allerlei manieren met trauma leven.
In 2014 publiceerde hij het boek The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma (vertaald als Traumasporen in 2016) over de sporen die trauma in ons leven en lichaam achterlaat, zoals een overactief alarmsysteem in de hersenen, te veel stresshormonen, en veranderingen in het systeem dat relevante van irrelevante informatie scheidt.
Het boek is in veertig talen vertaald, er zijn inmiddels meer dan drie miljoen exemplaren van verkocht en het staat al 192 weken in de bestsellerlijst van The New York Times. Vooral tijdens de corona-lockdowns werd het boek voor veel mensen een toevluchtsoord.
Van der Kolk groeide op in het naoorlogse Den Haag, in een streng religieus gezin. Zijn middelbare school volgde hij aan het Dalton Den Haag, waar hij samen met Kees van Kooten en Wim de Bie in de klas zat. Op zijn achttiende vertrok hij naar de Verenigde Staten voor zijn studie. Hij studeerde politieke wetenschappen aan de Universiteit van Hawaï en medicijnen aan de Universiteit van Chicago.
In 1974 werd hij psychiater, na een opleiding aan Harvard Medical School. Na die opleiding werd hij directeur van het Boston State Hospital en de Boston VA Outpatient Clinic. Door onder meer het werken met veteranen van de Vietnamoorlog ontwikkelde hij zijn interesse in het bestuderen van traumatische stress.
In 1982 startte hij het Trauma Center aan de Harvard University in Boston en legde zich volledig toe op de behandeling van trauma en onderzoek naar fundamentele biologische en psychologische consequenties van trauma.
Van der Kolk publiceerde voordat hij doorbrak met The Body Keeps the Score al diverse boeken en vele tijdschriftartikelen over de verwerking van stress, waaronder Psychological Trauma (1987) en Traumatic Stress: The Effects of Overwhelming Experience on Mind, Body and Society (1996).
In zijn loopbaan heeft Van der Kolk, door zijn kritische blik en tomeloze nieuwsgierigheid, talloze baanbrekende methoden van traumatherapie onderzocht. Hij verrichtte de eerste onderzoeken naar het gebruik van antidepressiva bij posttraumatische stressstoornis (PTSS).
Ook had hij een leidende rol in diverse studies naar hoe het traumatisch geheugen werkt, bijvoorbeeld in Boston in het onderzoek naar pedofiele priesters. Hij kreeg als eerste een beurs van The National Institutes of Health voor grootschalig onderzoek naar EMDR en yoga in de behandeling van trauma.
In 1999 richtte hij het National Child Traumatic Stress Network op, wat inmiddels is uitgegroeid tot een netwerk van 150 locaties verspreid over de Verenigde Staten die zich specialiseren in het behandelen van getraumatiseerde kinderen en hun ouders. In 2018 startte Van der Kolk The Trauma Research Foundation, waar hij nog altijd directeur van is.
Tot op de dag van vandaag blijft hij zoeken naar vernieuwing in zijn therapie. Hij verdiept zich in diverse innovatieve vormen van therapie, zoals yoga, theater, zang en dans. Op dit moment bestudeert hij het gebruik van psychedelica en MDMA in de behandeling van trauma en verkent de mogelijkheden van neurofeedback, een soort fysiotherapie voor de hersenen met als doel een onevenwichtige balans in de hersengolven via gerichte training op te heffen.
'Er zijn heel veel films die over trauma gaan en dus toepasselijk zijn op mijn vakgebied. En het mooie is: films zijn vaak sprekender dan boeken omdat trauma niet gaat over woorden maar over reacties en gevoelens. Films maken de complexiteit van hoe mensen met elkaar omgaan voelbaar.'
'Maar ik wil het ook hebben over mijn eigen leven. De aanslag bijvoorbeeld is een film die me hielp om mijn eigen jeugd beter te begrijpen. En het wordt ook een avond over wat we wereldwijd hebben geleerd om van trauma te helen.'