Duits onbehagen

De Duitse verkiezingsstrijd werd in alle media voorspelbaar en saai genoemd, en de uitkomst zou bij voorbaat vaststaan. Aanvankelijk leek opponent Martin Schulz van de SPD het Angela Merkel en haar CDU nog moeilijk te kunnen maken, maar na drie termijnen als regeringsleider wist de zittende bondskanselier zich als quasi boven de partijen staande moeder des vaderlands (‘Mutti’) te presenteren. Ook in het enige tv-debat met Schulz dat Merkel toestond gleden zijn aanvallen langs haar af als water van een eend. Schulz, die als voorzitter van het ­Europees Parlement steeds het beleid van Merkel steunde, kon zich ondanks zijn verbale kwaliteiten niet meer opwerpen als overtuigend alternatief, terwijl Merkel behendig met gemeenplaatsen strooide. Zo zou er volgens haar geen bondskanselier worden gekozen, maar een Bondsdag – formeel juist. Haar politieke tegenstanders wisten zelfs geen munt te slaan uit haar omstreden beleid tijdens de vluchtelingencrisis, of uit het feit dat Merkel ondanks het enorme dieselschandaal de Duitse autoconcerns de hand boven het hoofd houdt. Ook van de door haar van regeringsdeel­name uitgesloten rechts-populistische ­Alternative für Deutschland (AfD), die ­volgens de peilingen op tien procent van de stemmen zou kunnen uitkomen, gaat vooralsnog geen wezenlijke bedreiging uit. Bovendien gaat het uitstekend met de Duitse economie en daalt de werkloosheid. Het land lijkt dus stabiel, en echte oppositie afwezig; Merkel kan onbedreigd beginnen aan een vierde termijn als bondskanselier.

Intussen besteden de media wel volop aandacht aan problemen en misstanden in de Duitse samenleving, zoals de toegenomen tweedeling, de armoede onder senioren, het groeiende onbehagen en de afkeer van de ‘elite’ in Berlijn, en verwijten ze Merkel en de politiek als geheel daar geen oog voor te hebben. Veel burgers zijn wel degelijk ontevreden en gefrustreerd.

Toch blijft dit ongenoegen doorgaans onder de radar, constateerde psycholoog Stephan Grünewald, auteur van beststeller Deutschland auf der Couch en directeur van een bureau voor marktonderzoek in Keulen, onlangs in Der Spiegel. In door zijn instituut afgenomen diepte-interviews en groepsdiscussies ging het de deelnemers maar om één ding: de vluchtelingencrisis, en dat de politiek de zorgen en angsten van de burgers daaromtrent compleet negeert. Grünewald: ‘Ik heb zo veel razen en tieren, zo veel haat nog niet eerder meegemaakt.’ Maar de politieke radicalisering en polarisatie blijft volgens hem voorlopig beperkt omdat veel burgers zich inhouden en Merkel als de enige beschouwen die Trump, Erdogan en en Poetin in toom kan houden. De ‘Wutbürger’ zou daarom vooral uitwijken naar de digitale fora. De AFD kanaliseert en bespeelt weliswaar de onlustgevoelens, maar heeft geen aansprekende leider. Volgens Grünewald ging het de deelnemers aan zijn onderzoek vooral om wonen en werken, om structuur en oriëntatie. Uit de interviews bleek ook ‘een regelrechte verliefdheid’ op Christian Lindner, voorman van de liberale FDP; hij gaat voor een verrassing zorgen. ‘Zo krijg je een dreamteam. De beproefde Merkel en een kleine Duitse Macron, die haar de helpende hand biedt.’

Ook de komiek en tv-presentator Jan Böhmermann weet de vinger te leggen op zere plekken in Duitsland en elders, maar zijn middel is de satire. Böhermann (1981), die sinds 2014 op het tweede Duitse net zdf de satirische latenightshow Neo Magazin Royale presenteert, was vorig jaar het middelpunt van een diplomatieke rel tussen Turkije en Duitsland nadat hij in een beledigend gedicht (‘Schmähkritik’) aan het adres van de Turkse president de veronderstelde grens tussen satire en smaad aan de orde had gesteld. ‘Dit mag dus niet,’ zei hij in de uitzending van 31 maart, waarin het ging om de vraag waarmee je nog weg kunt komen, voordat hij met een stalen gezicht, zonder blijk van instemming als was hij een nieuwslezer, zijn gedicht voorlas waarin Erdogan onder meer voor geitenneuker en pedofiel werd uitgemaakt. Deze provocatie bleek een schot in de roos. Erdogan en in Duitsland wonende Turken deden aangifte, en vanuit Ankara werd diplomatieke druk uitgeoefend om tot vervolging van Böhmermann over te gaan. Hij kreeg politiebescherming, dook onder en zijn show verdween voor een maand van het scherm.

De affaire-Böhmermann werd een testcase voor de Duitse rechtsstaat – is hier sprake van belediging van een buitenlands staatshoofd, zijn er grenzen aan de vrijheid van meningsuiting? – en voor de toch al gespannen relatie met Turkije. Twee weken later zei bondskanselier Merkel dat Böhmermann mocht worden vervolgd, waarna de rechtbank uiteindelijk bepaalde dat delen van het gedicht niet meer mochten worden uitgezonden, op straffe van 250.000 euro of een half jaar cel. Eerder had CDU-afgevaardigde Detlef Seif in een debat in de Bondsdag over afschaffing van Paragraaf 103 (‘Majestätsbeleidigung’) het gedicht nog eens integraal voorgelezen. De uitspraak leidde tot scherpe protesten. Böhmermann wist zich in de steek gelaten: ‘Merkel heeft me gefileerd en bij de thee geserveerd aan een zieke despoot,’ liet hij in Die Zeit weten. Zowel hij als Erdogan ging in beroep. En dan te bedenken dat Erdogan in 1998, toen hij nog burgemeester van Istanbul was, zelf in de gevangenis belandde nadat hij een gedicht [sic] had voorgedragen waarin minaretten veranderden in bajonetten, moskeeën in kazernes en gelovigen in soldaten. Zoals bekend duldt Erdogan inmiddels in eigen land geen enkele kritiek meer. Wie iets negatiefs over het staatshoofd zegt kan zonder aanklacht worden opgepakt en zeven jaar achter de tralies verdwijnen. Terwijl dit wordt geschreven dreigt Böhmermann met een aanklacht tegen Merkel, omdat ze het gedicht vorig jaar ‘bewust kwetsend’ heeft genoemd. Voorbarig, want nog voor de rechter uitspraak deed. Merkel zei al dat ze spijt heeft van haar kwalificatie.

Hier deden Böhmermanns collega’s Hans Teeuwen en Arjen Lubach een duit in het zakje. ‘Je moet die man [Erdogan] keihard beledigen met z’n allen,’ zei Lubach vorig jaar in Pauw. Nadat in Lubach op zondag als reactie op Trumps ‘America first’ de satirische promotiespot ‘The Netherlands second’ was uitgezonden, die wereldwijd tientallen miljoenen keren is bekeken, reageerde Böhmermann met zijn ‘Germany second’, het begin van project ‘Every second counts’ waarin Europese landen zich voorstellen aan Trump. Böhmermann kreeg er de Webvideoprijs 2017 voor, die hij per Twitter mede opdroeg ‘aan onze vrienden van Zondag met Lubach, die het project zijn begonnen’.
In stijl en presentatie hebben Lubach en Böhmermann het nodige gemeen. Tijdens de najaarspresentatie van de NPO liet Lubach weten dat hij met Böhmermann gaat praten over mogelijke samenwerking: ‘Hij heeft me uitgenodigd. We gaan een biertje drinken samen en kletsen over of we eventueel een soort Europese samenwerking kunnen aangaan.’