interview Hans-Joachim Maaz

U schreef onlangs een artikel in het politieke tijdschrift Cicero waarin u het opneemt voor de Pegida-aanhangers. Ze worden volgens u monddood gemaakt door de politiek-correcte mainstream. Hans-Joachim Maaz: ‘Er bestaat in Duitsland inderdaad een sterke neiging om bepaalde kritische geluiden te smoren. Pegida wordt op een agressieve manier in de extreem-rechtse, islamofobe hoek gedrukt. Daarmee dood je meteen het democratische debat. Ik vind dat een slechte ontwikkeling. Je hoeft het niet met die mensen eens te zijn, maar je kunt wel naar ze luisteren en proberen ze te begrijpen. Ik heb met veel Pegida-aanhangers gesproken. Die mensen hebben allerlei motieven. Persoonlijke en sociale problemen, angst voor hun economische toekomst, vluchtelingen en islamisering. Probeer dat nu eens uit elkaar te trekken en te begrijpen als basis voor verdere dialoog.’

Hoe komt het dat dat niet gebeurt?
‘Ik denk dat dat voortkomt uit de Duitse geschiedenis. We hebben als land een collectief schuldgevoel, en we hebben een deel van ons verleden nog steeds niet verwerkt. Duitsland is na de oorlog een democratisch land geworden, maar die democratisering is vooral een uiterlijk proces geweest. De grote meerderheid van de Duitsers heeft de eigen individuele schuld nooit echt begrepen of geaccepteerd. Daarom wordt er verkrampt gereageerd als gevoelige onderwerpen kritisch worden besproken, en wordt die kritiek meteen afgedaan als populistisch, islamofoob of rechts-extremistisch.’

Vormt Pegida volgens u helemaal geen gevaar? ‘Ik geloof niet dat we in Duitsland een serieus probleem met extreem-rechts hebben. Het echte probleem is veel groter dan Pegida of de islam. Ik denk dat mensen zich in toenemende mate onzeker voelen over onze bestaande manier van leven. Ze beseffen dat er een eind komt aan de economische groei. Ze zien een groeiende tweedeling tussen een kleine groep rijken en een grote groep armen in de wereld die misschien wel tot een nieuwe sociale opstand zal leiden. Vluchtelingen uit Afrika komen naar Europa, omdat ze het gewoon veel slechter hebben dan wij, en een deel van de koek willen. Dat is op zich heel begrijpelijk. Maar de oplossing is volgens mij niet om iedereen toe te laten – dat is gewoon onmogelijk – maar iets te doen aan die globale ongelijkheid.’

Pegida vormt maar een kleine groep. Maar volgens u is er een zwijgende meerderheid in Duitsland die het eigenlijk niet met de ‘Wilkommenskultur’ van Merkel eens is. ‘Ik denk inderdaad dat de heimelijke sympathie voor Pegida en de Alternative für Deutschland veel groter is dan de demonstraties en zelfs de verkiezingsuccessen van die laatste laten zien. Aan de andere kant houden veel mensen ook nog steeds vast aan Merkel, omdat ze bang zijn voor verandering. Merkel is voor velen een Mutti die de indruk wekt dat ze het allemaal onder controle heeft. Dat geeft een illusionaire troost, waarin we liever geloven dan dat we de bittere waarheid onder ogen zien.’

U noemt Merkel en de Duitse politieke elite narcistisch. Wat bedoelt u daarmee? ‘Daarmee bedoel ik dat ze leiden aan collectieve zelfoverschatting. Merkel blijft maar op een bezwerende manier volhouden dat we het gaan schaffen, en dat er geen alternatief is voor haar beleid. Maar die alternatieven zijn er natuurlijk wel degelijk. Als je serieus denkt dat je de met de huidige maatregelen de problemen in Europa en de wereld kunt oplossen, getuigt dat mijns inziens van een narcistische persoonlijkheid die niet meer in staat is fouten of zwakheden bij zichzelf te zien.

Volgens u loopt de Bondskanselier zelfs kans op een zenuwinzinking. ‘Dat kan ik natuurlijk niet met zekerheid zeggen omdat ik haar niet persoonlijk ken. Maar ik heb als psychiater de ervaring dat als mensen steeds maar op een narcistische manier blijven volhouden hoe goed en sterk ze zijn, ze in een chronische stresstoestand terechtkomen waardoor ze niet meer kunnen ontspannen. Dat is een oorzaak van vele ziekten en depressies.’

De oplossingen die u zelf aandraagt – ongelijkheid en armoede de wereld uithelpen – zijn niet zo een-twee-drie uitvoerbaar. Is uw kritiek op Merkel niet veel te makkelijk? ‘U hebt gelijk als u zegt dat de problemen waarmee ze te maken heeft globale problemen zijn die ze niet in haar eentje kan oplossen. Ik zie eerlijk gezegd ook zo snel geen andere leider in Duitsland of Europa die een echte visie heeft om iets te doen aan de sociale gerechtigheid. Maar dat wil niet zeggen dat mijn kritiek onterecht is. Misschien is er wel een crisis nodig voordat we als samenleving eindelijk beseffen dat het anders moet. Uit mijn praktijk weet ik dat rokers en drinkers ook liever hun kop in het zand steken dan hun gedrag veranderen – tot er iets levensbedreigends gebeurt. Wellicht is dat in ons geval een klimaatramp, of een cyberoorlog, of terrorisme. Hoe dan ook zullen we moeten beseffen dat het zo niet langer kan, en dat we een nieuwe levensvorm moeten vinden voor onszelf en de rest van de wereld.’

Gelooft u dat er een kans is dat de ideeën van Pegida en de AfD ooit mainstream zullen worden in Duitsland? ‘Dat zie je nu al gebeuren. Merkel zal het nooit met zoveel woorden zeggen, maar veel van wat Pegida en de AfD bepleiten, wordt nu al doorgevoerd. Er wordt alles aan gedaan om te zorgen dat er minder vluchtelingen naar Duitsland komen. Dus in die zin wordt er wel degelijk naar ze geluisterd.'