Mobiliteit als mensenrecht

De dagen zijn ’s zomers lang in Palermo, maar in de haven van de Siciliaanse hoofdstad zijn ze niet meer gevuld met flaneren. Het is hier alle hens aan dek met de opvang van vluchtelingen die sinds de Balkanroute is afgesloten blijven komen, uit voornamelijk Afrikaanse landen. Eindeloos lange rijen wachtende mensen worden in de haven gefotografeerd, in documenten van een nieuw leven voorzien, onderzocht, verzorgd, gevoed: het is een industrie op zich. Opvallende verschijning tussen het gewoel is de burgemeester van Palermo, Leoluca Orlando. Een ongedwongen, hartelijke man die daar ’s avonds rondwandelt om vluchtelingen hoogstpersoonlijk welkom te heten. Hij zorgt dat de politie geen pistolen op zak heeft, zodat de operatie in goede sfeer verloopt, geeft nieuwkomers een burgerrechtencertificaat en schudt links en rechts handen. ‘You are now Palermitan. You are safe now.’ Je zou het direct niet verwachten van een Italiaanse official.

Maar Orlando wijkt in wel meer opzichten af van wat gangbaar is. 

Deze bestuurder met een lange staat van dienst op zowel lokaal, landelijk en Europees niveau is anti-establishment, anti-maffia en anti-eurocentrisme. Maar vooral is hij een man met een radicaal andere, interessante visie op de vluchtelingenkwestie, waarmee hij dwars ingaat tegen het Europese beleid. ‘We leven in een tijd van globalisering,’ zegt Orlando, ‘Wat betekent dat? Dat betekent mobiliteit. Er is vrij verkeer van goederen, informatie, nieuws, geld. En de mensen dan?’ Burgemeester Orlando strijdt voor mobiliteit als mensenrecht. Dat trok de aandacht. Zou wat deze burgemeester voorstaat het antwoord kunnen zijn van een schijnbaar onoplosbaar internationaal probleem? 

Tegenlicht: Italiaanse lente van Bregtje van der Haak portretteert Orlando als de lokale bestuurder die in de harde realiteit van Palermo opereert in globale problematiek, als ideeënman en voorbeeld voor de internationale gemeenschap. Van der Haak: ‘Wat me vooral aansprak, is het feit dat één individu, iemand die zeer gedreven en ervaren is en met, denk ik, een heel goed idee, in staat is om iets te veranderen. Gewoon één mens. Het feit dat mensen in het algemeen niet meer zoveel vertrouwen hebben in de politiek raakt dan even op de achtergrond.’

Met zijn aanpak laat Orlando van Palermo iets zien van de ruimte die een burgemeester zichzelf kan toe-eigenen om dingen anders te doen. Wat dat betreft is er sprake van momentum: de burgemeester als nieuwe aangewezen autoriteit bij wereldproblemen staat al in de schijnwerpers sinds de verschijning in 2013 van When Mayors Rule the World, het veelbesproken boek van de Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber. ‘Na een lange geschiedenis van regionaal succes schiet de natiestaat nu wereldwijd tekort,’ schrijft Barber. ‘De natiestaat was het perfecte politieke model voor de vrijheid en onafhankelijkheid van autonome landen en volkeren. Zij is echter volkomen ongeschikt voor de onderlinge verwevenheid die de huidige globalisering kenmerkt.’ Niet de staat, die zijn koers vaart afhankelijk van het politieke beleid van de dag, maar de bestuurder van de metropool die los van politieke ideologie handelt vanuit de praktijk, zou wel eens de beste kennis en ervaring in huis kunnen hebben om wereldproblemen aan te pakken. Zoals klimaatverandering, migratie, goed bestuur en vluchtelingen. 

In september leidde Barber in Den Haag de eerste internationale burgemeesterstop, een gebeurtenis waarvoor de wereldpers uitliep. Een van de sprekers was Leoluca Orlando. De top, bijgewoond door zestig burgemeesters uit de hele wereld, besloot met de oprichting van het eerste burgemeestersparlement in de geschiedenis. Ook Ahmed Aboutaleb was aanwezig. Gevraagd naar zijn mening vertelt de burgemeester van Rotterdam in Tegenlicht wat hem aanspreekt in het idee van Barber: niet maar wachten tot Den Haag er wat van vindt, maar zelf zoeken naar nieuwe praktische oplossingen. ‘Mensen verwachten toch van ons dat je het riool repareert.’

In Palermo stinkt het spreekwoordelijke riool intussen behoorlijk. De werkloosheid is hoog, zoals in heel Italië. De Italiaanse economie stagneert al lange tijd, de schuldenberg is hoog, de banken wankelen en de populistische Vijfsterrenbeweging die een referendum afdwong over de euro dat plaatsvindt 5 december, ligt in de peilingen voor op Renzi’s Democraten. De vertelling van Tegenlicht gaat fraai heen en weer tussen Palermo en de Haagse burgemeesterstop en zet zo het contrast aan tussen idee en werkelijkheid, nog verscherpt door de vragen van Van der Haak. Want natuurlijk wekken Orlando’s ideeën weerstand. Angela Merkel verloor de verkiezingen in haar eigen deelstaat met haar ‘Wir schaffen dass’, houdt ze hem voor. Orlando: ‘Dat heeft mijn respect voor haar alleen maar doen toenemen.’

Maar dan keert het oog van de camera zich af van de haven, de wijken in. Daar klinkt een ander geluid, en wordt de plaatselijke romantiek van wapperend wasgoed en luidkeelse Italiaanse gezelligheid ruw verstoord met hetzelfde refrein dat te horen is in Europese grote steden hemelsbreed: ze pikken onze banen in. ‘Laat de burgemeester me werk geven,’ jammert een Siciliaan met ontbloot bovenlijf, ‘en ik werk de hele dag, iedere dag.’ Een ander: ‘Mijn zoon is gaan werken in Amerika om 800 euro in de maand te verdienen en zij krijgen het voor niks.’ 

Om Orlando’s standpunt en zijn vastberaden idealisme beter te begrijpen, keren we terug naar het begin. Als jonge linkse mensenrechtenadvocaat maakte hij in 1980 mee hoe zijn baas, gouverneur van Sicilië Mattarella, werd doodgeschoten, samen met zijn vrouw en kinderen in zijn strijd tegen de Cosa Nostra. Het vormde Orlando, wiens kantoor vol aandenkens hangt aan vermoorde voorgangers en bestuurders. Toen hij eenmaal zelf burgemeester was, zette hij de strijd voort. Wat niet betekent dat het de maffia nooit is gelukt om een voet binnen de deur te krijgen op het stadhuis, zei hij in 2012 een interview met Euronews, maar hij weigerde categorisch zaken met ze te doen.

Ook het feit dat Orlando nu voor de vierde keer is herkozen tot burgemeester zegt wat over de man, als bestuurder en als mens. ‘Het is nu belangrijker om het volk een stem te geven en antwoorden te vinden op de problemen hier in Palermo dan om ons terug te trekken in onze privileges,’ sprak hij bij zijn laatste herverkiezing in 2012.

Nu is hij 68. De kans is groot dat dit zijn laatste termijn is en dit zijn laatste grote gevecht. Voor vrije verplaatsing van personen als mensenrecht – Orlando werkt aan zijn Europese nalatenschap. Of zijn radicale benadering de politieke realiteit zal overleven is zeer de vraag. Maar in brandhaard Europa kan niemand meer heen om de ideeën van een Leoluca Orlando uit Palermo.