Tegenrede

Oorlogszomer kopte een krant kortgeleden. Niet de Telegraaf, maar De Volkskrant notabene. We ontvangen mails waarin men zich afvraagt of, nu de wereld in brand lijkt te staan, het eigenlijk geen onzin is om je bezig te houden met een energierevolutie, met de kracht van water, met het vergroenen van woestijnen, hoe om te gaan met een samenleving waarin alles gericht is op het absolute nu, waarin we altijd overal online zijn of met de vraag hoe we de auto kwijt raken of hoe robots ons leven en ons werk over nemen en of er dan misschien de noodzaak opdoemt voor een nieuwe utopie.

Dat alles lijkt futiel bij berichten over dreigende oorlog met Rusland, bombardementen op Gaza, onthoofdingen en massa-executies. Krachten die terug willen naar het moment dat we ons geheel overgaven aan de universele sturing van een opperwezen. Of het nou Bran, Thor, Apollo, Jaweh, Ra, Mars, Baal, Allah of Aphrodite en Eros waren, ja die laatste twee horen godzijdank ook bij het rijtje.

Juist door de dreigingen die er momenteel zijn, wordt het van het grootste belang de dingen te onderzoeken die Tegenlicht onderzoekt. Want doordat de mensheid heeft durven twijfelen aan de sturing van een opperwezen en te onderzoeken, waar, wie en wat we zijn, zijn we gekomen waar we zijn. Een wereld waarin de gemiddelde mens het beter heeft dan ooit. Honger en armoede zijn sinds de tweede wereldoorlog drastisch verminderd.

Een wereld die nu in een technologische en sociale stroomversnelling is terecht gekomen. Een wereld waarin grote veranderingen plaats lijken te hebben. Laten we er een paar schetsen.

Robotisering gaat arbeid voor een groot deel vervangen. En dan heb ik het niet over autofabrieken met robots, die kenden we al, maar over de mensen in die grote kantoortorens van verzekeraars, banken en overheden. Daar nemen algoritmes, computerprogramma's die bijna zelfdenkend zijn, de rol van mensen over. Dat zie je al op de beurs, daar zijn de schreeuwende en gebarende handelaars verdwenen.

Achmea ontslaat de komende drie jaar tenminste 4000 man want een computer kan beter risico's inschatten dan mensen, verwacht wordt dat op de Zuidas en in Hoofddorp de komende jaren 75.000 banen gaan verdwijnen, de overheid heeft een gigantische leegstand aan gebouwen gebouwen waar tot voor kort duizenden ambtenaren zaten, allemaal door steeds verder versnellende technologische ontwikkelingen. 

Wat gaan al die mensen dan doen als werk zoals we dat kenden ophoudt? Waar gaan die hun geld vandaan halen, geld dat nodig is om te consumeren, want zonder consumptie stort het bestaande systeem in. Gaan we een basisinkomen invoeren of krijgen we net als aan het begin van de 19e eeuw een kleine gegoede burgerij en een massa van paupers? Wat doen we met ons leven als arbeid vermindert, gaan we met gratis wifi en obesitas tevreden zijn?

Of gaan we naar een samenleving met een nieuwe gemeenschapszin, waarbij we via de computer in onze binnenzak permanent met elkaar en de ons omringende apparaten in verbinding staan om te overleggen. Zoals dat gebeurt in de nieuwe buurtzorg, een vlakke piramideloze en managersloze organisatie waarin meer dan 60.000 mensen in kleine zelfstandige groepjes samenwerken. Gaan we meer voor elkaar zorgen of keren we ons gelaten in ons zelf. Gaan we onthaasten? De trend is onmiskenbaar zichtbaar. 

Gaat er door de komst van de 3D-printer een nieuwe omgekeerde massaproductie ontstaan, niet langer 1 fabrikant die een miljoen gelijke dingen maakt maar een miljoen mensen die individueel produceren. Het ding lijkt nu nog een speeltje maar dat dachten we begin negentiger jaren ook van de pc. In 1993 maakten we een serie Beeldstorm over de ophanden zijnde internetrevolutie. Daarin zat een toekomstfilmpje waarin een moeder en dochter de bruidsjurk uitzoeken op een scherm in plaats van in een winkel, waarbij ze kleur, lengte en design steeds veranderden. Dat leverde een storm van verontwaardiging op, belachelijk, wat haalt de VPRO zich nu weer in het hoofd?! Tegenwoordig doen we niet anders.

Gaan we met behulp van onze digitale verbondenheid kleinschaliger leven? Zal de macht zich steeds meer rond kleinere verbanden gaan concentreren? Gaan burgemeesters leidend worden in de samenlevingsverbanden? Gaan we de woestijnen vergroenen en nieuwe leefgebieden creëren? 

En is de klimaatsverandering niet ook een kans? In Groenland en IJsland staan ze te juichen. Bodemschatten die tot nog toe onder het ijs lagen, komen onder handbereik. In Groenland verbouwen ze nu aardbeien. Wie de wereldbol van boven aanschouwt, ziet een enorm landbouwareaal tevoorschijn komen. De noordelijke scheepvaartroute gaat open en is veel korter dan de route via het Suezkanaal met alle geopolitieke gevolgen van dien. 

De pessimist zal zeggen deze ontwikkelingen zullen resulteren in crisis, ontwrichting en oorlog. Die kans is inderdaad groot. Het kan inderdaad helemaal mis gaan. Er zullen mogelijk grote veranderingen plaatsgrijpen, crisissen,  maar de geschiedenis leert dat de mensheid altijd beter uit een crisis, hoe vreselijk ook, te voorschijn is gekomen dan er voor. 

Met die vergezichten, waarvan de kiemen al duidelijk te zien zijn, zal VPRO Tegenlicht zich bezig blijven houden en over berichten. Op een positieve en inspirerende manier. Zonder die andere kant te ontkennen en ook die te signaleren. Zodat we er met zijn allen verder over zullen denken, praten en onderdeel zullen zijn van de nieuwe ontwikkelingen. Met tv-programma’s, onderwijsbundels, en Tegenlicht Meet Ups in verschillende steden. Daar ligt ook de onderscheidenheid van VPRO Tegenlicht in het publieke bestel.  

Franklin D. Roosevelt sprak de wijze woorden: "The only thing to fear is fear itself", het enige om bang voor te zijn, is de angst zelve. Dames en heren, het wordt weer een prachtig Tegenlicht-seizoen, dat durven we u zonder angst te verzekeren.  

Deze speech werd in iets gewijzigde vorm voorgedragen door eindredacteur Frank Wiering tijdens de Tegenlicht Warming Up in Pakhuis de Zwijger op 3 september 2014. Deze bijeenkomst diende als aftrap van het nieuwe seizoen van VPRO Tegenlicht.