Journalist en programmamaker
In 1988 ontploft boven het Schotse Lockerbie een vliegtuig waarbij 259 inzittenden omkomen. Gideon Levy maakte in 2005 en 2009 voor Tegenlicht twee afleveringen waarin hij de Lockerbie-zaak onder de loep neemt. Hij blikt in dit interview terug op de Lockerbie-uitzendingen en de connectie met Libië.
Q: Volg je de ontwikkelingen rondom de Lockerbie-aanslag?
“Ja, voor zover mogelijk. Bij het uitbrengen van de film Lockerbie revisited heb ik het ook zo gepland dat het rond de tijd van de rechtszaak zou uitkomen. Ik heb het speciaal mogen laten zien in het Schotse parlement, opdat het de rechtszaak zou kunnen beïnvloeden. Het Schotse ministerie van justitie wilde de uitzending gebruiken als bewijsmateriaal. Ze moesten gaan beslissen over of ze al-Megrahi naar huis zouden laten gaan.”
Q: Wat vind je van de vrijlating van al-Megrahi?
“Libië zocht al een tijd naar manieren om al-Megrahi vrij te krijgen. De Libiërs wilden hem terug. Zijn recente vrijlating heeft natuurlijk niet alleen te maken met dat hij kanker heeft. Libië heeft keer op keer veel druk uitgeoefend om al-Megrahi terug te krijgen.”
“De rechtszaak was ook zo’n ondoorzichtig proces. In mijn film wordt duidelijk dat er is gerotzooid met het bewijsmateriaal. Dat het uit handen van de politie is geweest, wat onder Schotse regelgeving helemaal niet mag. Het is duidelijk dat hij niet schuldig is, anders hadden ze hem niet vrijgelaten. Ook niet omdat hij kanker heeft. Als men zeker wist dat hij schuldig was dan hadden ze hem hard aangepakt. Zogenaamd heeft al-Megrahi 259 mensen vermoord en nu hebben ze hem vrijgelaten. Dat zou niet zomaar kunnen gebeuren.”
"Libië heeft keer op keer veel druk uitgeoefend om al-Megrahi terug te krijgen. Hij was een prima ruilmiddel."
Q: Dus al-Megrahi fungeerde als ruilmiddel voor de oliecontracten?
“Libiërs waren vóór de Lockerbie-zaak in feite outcasts in de internationale arena. Al-Megrahi was een prima ruilmiddel. Libië is zelf namelijk niet in staat om hun olie uit hun grond te halen, ze missen de knowhow. Daar maakte Premier Tony Blair dankbaar gebruik van. Hij sloot vlak voor zijn vertrek als prime minister nog een oliedeal van maar liefst 300 miljoen met de Libiërs in ruil voor de vrijlating van al-Megrahi”.
“Bij de eerste film zie je dat Libiërs geld hebben betaald: 2,7 miljard dollar in totaal. Daarna zie je Khadafi langzamerhand salonfähig worden. Iedereen wilde met hem in zee om zijn goede olie. De kwaliteit van de Libische olie is namelijk erg goed. Het is makkelijk te verwerken tot benzine en ze kunnen er makkelijk bij.”
Q: Waarom wilde Libië zo graag al-Megrahi terug? Waarom was hij zo belangrijk?
"Al-Megrahi is getrouwd met de zus van een hele grote, belangrijke, man. De druk die Libië uitoefende om al-Megrahi vrij te krijgen is eigenlijk een kwestie van eer. Zijn vrouw is afkomstig uit een belangrijke familie."
"Bovendien, al was al-Megrahi schuldig, hij kan het natuurlijk nooit alleen hebben gedaan. Hij heeft de schuld van iedereen op zich genomen. Niet dat al-Megrahi een lieverdje is, hij was een geheim agent, directeur van een denktank en spion. Hij smokkelde onderdelen van vliegtuigen naar Libië, omdat zij een tijd lang geïsoleerd waren van de rest van de wereld. Sommigen beweren dat ze bang waren dat hij ging praten, maar ik geloof daar geen bal van. Het gaat om de stammenbanden."
"Eigenlijk is er nu in Libië een stammenoorlog gaande."
Q: Wie zat er uiteindelijk achter de aanslag? Was het Libië?
"Er zijn mensen op wie de verdenking heel erg heeft gerust. Zoals je aan het begin van Lockerbie revisited ziet. Deze verdachten waren niet van Libische oorsprong."
"Het zou kunnen dat Libië wat te maken had met de Lockerbie-aanslag. Toch acht ik het onwaarschijnlijk, omdat het Libische leger niet echt goed georganiseerd is. Je ziet nu ook in Libië dat de opstandelingen gewoon politie en legerbasissen plunderen voor materiaal. Het Libische leger heeft niet zoveel nodig om het volk te onderdrukken. Het planten van de bom in de Lockerbie-aanslag is heel erg goed gepland. Het vergt een goede organisatie. Volgens mij zijn de Libiërs nooit in staat geweest om de vliegtuig te laten ontploffen."
Q: Hoe kijk je naar de huidige situatie in Libië?
“Wat het Westen niet zo goed begrijpt is dat het hele land uit verschillende stammen bestaat. Het is zo ingewikkeld. Eigenlijk is er nu een stammenoorlog gaande. Stammenloyaliteit is anders dan landsgrenzen. Het conflict gaat verder dan alleen Khadaffi. Je denkt bij jezelf ‘wie zou er nou vechten voor Khadafi?’. Maar dat zijn allemaal mensen van zijn stam. Eigenlijk is het een stammenstrijd.”
Gideon Levy is politicoloog, journalist en programmamaker. Hij regisseerde voor Tegenlicht twee uitzendingen over de Lockerbie-rechtzaak. Momenteel maakt hij een twaalfdelige serie voor de AVRO over Brandende Kwesties.