VPRO's Tegenlicht maakt een trilogie over de stadswereld van de nabije toekomst, en hoe die zich laat plannen. Er is een film over de politieke planning in Sarkozy's Parijs, over wildwestplanning in Gurgaon - een voorstad van New Delhi - en de trilogie begint met een documentaire van William de Bruijn over ruimtelijke planning in Nederland.
De titel van die documentaire, Amsterdam Make-over 2040, verwijst naar de op handen zijnde nieuwe structuurvisie waarin Amsterdam "Kernstad van de Metropoolregio" heet en de oude stad aan de Amstel zich hongerig uitstrekt over de Noordvleugel van de Randstad. Metropoolregio, hoor ik u zeggen? Noordvleugel van de Randstad? Op het eerste gezicht misschien geen tot de verbeelding sprekende begrippen, maar wie zoals zo velen onder ons elke dag weer een uur in de file staat, opgesloten in een landschap van non-descripte bedrijventerreinen, teneinde een nauwelijks dertig kilometer verderop gelegen werkplek te bereiken, zou er goed aan doen toch even te kijken. Want als in Amsterdam Make-over 2040 iets duidelijk wordt, dan toch dat de groei van de steden en de opkomst van supersteden en megaregio's geenszins iets van de verre toekomst is, of zelfs maar van de buren. De vraag is niet zozeer of, maar eerder waar in Nederland de megaregio vorm zal krijgen. Is dat Amsterdam? Is dat de Randstad? En hoe moet zo'n regio eigenlijk worden aangestuurd, en door wie?
Superregio's
Dat de film ondanks de complexe thematiek nergens saai wordt, is in de eerste plaats te danken aan de keuze voor aansprekende deskundigen als stadssociologe Saskia Sassen - muntster van de term "Global City" - en economisch geograaf Richard Florida, wiens boek over de Creative Class tot voor kort op het nachtkastje van menig wethouder lag.
De Bruijn: 'De verbeelding was sowieso een uitdaging, want hoe laat je een nog niet bestaande metropool zien? Hoe verbeeld je de Noordvleugel van de Randstad? Hoe maak je schaal zichtbaar? Omdat er vrij veel talking heads in de film zitten, hebben we in Toronto zo goed als in Abu Dhabi en in Amsterdam beelden geschoten. In Toronto filmden we vanaf de CN tower, de hoogste toren van het Amerikaanse continent. Daar ervaar je de schaal van die stad, en tja, dat is dan toch heel wat anders dan wanneer je in een reuzenrad op de Dam zit. In Abu Dhabi zie je vanaf het strand de stad in de verte liggen, als een soort fata morgana. Je probeert steden en metropoolvorming op die manier in symbolische beelden te vangen.'
En dan was er nog het nieuwe onderzoek van Richard Florida naar het fenomeen megaregions. Met behulp van nachtelijke satellietbeelden bracht Florida gebieden in kaart waar het licht nooit uitgaat, superregio's die zich niets van landsgrenzen aantrekken. Deze satellietbeelden, die in de film steeds terugkomen, zijn werkelijk prachtig. Steden en regio's lichten op als uitheemse diersoorten. Dan weer denk je de opengesperde muil van een mensenhaai te zien (regio New York/Boston/ Washington), dan weer kruipt een vogelbekdier (regio Amsterdam/Brussel/Antwerpen) te voorschijn. De Bruijn: 'Florida zegt ergens dat de stedelijke regio's in de toekomst misschien wel belangrijker worden dan landen en dat het dus goed is eens op een heel andere manier naar zo'n gebied te kijken. Hij beseft natuurlijk ook wel dat de realiteit op de grond heel anders is dan wanneer je vanaf een satelliet naar de wereld kijkt.'
Zuidas
Het venijn zit in de staart van de documentaire, als landschapsarchitect Adriaan Geuze de ruimtelijke ordening in Nederland wegzet als 'één enorm werkverschaffingsproject dat al tien jaar niets meer produceert en niets oplost.' 'Het probleem schuilt in ons decentrale planningsgeschiedenis, in wat Geuze het "polder-dna" noemt,' verduidelijkt De Bruijn. 'Neem de Zuidas, dat is in potentie een mooi centrum voor zo'n nieuwe regio, maar dan moet je niet, zoals nu gebeurt, gemeenten als Abcoude en Breukelen even verderop concurrerende bedrijventerreintjes laten bouwen, die ook nog eens voor meer congestie zorgen.' Volgens Geuze kijken politici en planners ook liever weg dan dat ze de grote ruimtelijke opgaven aanpakken. Over de ongelijke ontwikkeling van de Noordvleugel en de Zuidvleugel van de Randstad (Amsterdam respectievelijk Rotterdam) blijft het angstvallig stil, terwijl de Zuidvleugel de aansluiting bij de postindustriële economie dreigt te missen en het gevaar niet denkbeeldig is dat de Randstad breekt. Nog zijn we niet verloren, stelt Geuze op het slot van de film, maar als we niets doen verliezen we de rat race met omliggende regio's en verworden we, in de woorden van Amsterdams' stadsplanner Zef Hemel, definitief tot "een land van Blokkers en C&A's"?
Uit: VPRO Gids Nr. 38, 2009