Egypte is de bakermat van de radicale islam. In Tegenlicht een portret van advocaat Montasser al-Zayat, schakel tussen islamisten en de Egyptische overheid.

door Maarten van Bracht

Ayman al-Zawahiri, Al Qaida’s ideoloog en ‘tweede man’, is een Egyptenaar. Ook Sayyid Qutb, de belangrijkste denker van de islamistische ideologie, kwam uit Egypte. Nu wordt islamitische terreur al snel geassocieerd met landen als Saoedi-Arabië, Afghanistan en Pakistan, maar de bakermat van de militante islam is toch echt Egypte. Hoe de connectie met Al Qaida ontstond, komt mede aan bod in de Tegenlicht-aflevering Advocaat van de duivel, een portret van Montasser al-Zayat, de enige advocaat in Egypte die islamisten verdedigt. Arabische media als Al-Jazeera raadplegen hem als Al- Qaida-expert, bijvoorbeeld wanneer Bin Laden weer eens een videoboodschap stuurt, maar ook onderhoudt hij voor de Egyptische regering contacten met deze terreurorganisatie. Hoe is dat mogelijk, wie is deze man?

Toen in 1981 de Egyptische president Sadat werd vermoord, werden tientallen leden van extremistische organisaties opgepakt. Onder hen waren Al-Zawahari en Al-Zayat. In de gevangenis werden zij vrienden, mede doordat Al-Zawahari gedaan kreeg dat Al-Zayat, die onder barre omstandigheden werd vastgehouden en gemarteld, een betere behandeling kreeg. Hoewel Al-Zayat niet direct betrokken was bij de moord op Sadat, juichte hij die aanvankelijk wel toe, want hij haatte deze ‘marionet van Amerika’ die vrede met Israël sloot en de Egyptische moslims schoffeerde.

11 september

Maar terwijl Al-Zawahiri radicaliseerde en moorden beraamde op Egyptische politici, koos Al-Zayat uiteindelijk voor de vreedzame weg naar een islamitisch bestuurd Egypte en werd advocaat. Toch zijn beiden elkaar blijven respecteren. Terwijl Al-Zawahiri naar het buitenland uitweek om de jihadistische ideologie dan maar in dienst te stellen van Al Qaida, dat zich vervolgens tegen de VS, Israël en de Arabische dictaturen keerde, bleef Al- Zayat in Egypte om juridische bijstand te verlenen aan islamisten en meer vrijheid te bepleiten voor islamitische groeperingen. Toch maakt de overheid graag gebruik van zijn ervaring en (internationale) contacten. Al-Zayat, die in de film zowel privé als tijdens zijn werk wordt gevolgd, legt uit dat het sinds jaar en dag onderdrukken van religieuze groeperingen in Egypte heeft geleid tot toenemend verzet en internationalisering, wat ten slotte uitmondde in de aanslagen van 11 september 2001. Hij betoogt dat het willen toepassen van geweld op een foute interpretatie van de islam berust.

Maar ook hekelt hij het falende religieuze instituut Al-Azhar, dat anders dan voorheen nu geheel door de Egyptische overheid wordt gefinancierd en alleen daarom al niet deugt. Een van Al-Zayats cliënten is de imam Abu Omar, die hij geregeld opzoekt in Alexandrië. Abu Omar werd in 2003 door de CIA in Milaan ontvoerd en naar Egypte gebracht, waar hij zonder in staat van beschuldiging te zijn gesteld gedurende tien maanden werd gemarteld. Van veronderstelde banden met extremisten is niets gebleken. Abu Omar is nu fysiek en mentaal blijvend getekend. Zijn advocaat heeft 26 CIA-agenten aangeklaagd en eist miljoenen dollars aan schadevergoeding. Intussen toont de imam, wiens zaak ook door menrechtenorganisaties wordt gevolgd, zich allerminst verslagen: hij leest een brief voor aan zowel Bin Laden als Barack Obama waarin hij beiden maant zich een beetje constructief op te stellen.

Broedplaats

Advocaat van de duivel is samengesteld door Alexander Oey, eerder onder meer goed voor Onderhandelen met Al Qaida?, Euro-islam volgens Tariq Ramadan en de documentaire De terrorist Hans-Joachim Klein. Alexander Oey: ‘Ja, ik heb me nogal met terrorisme beziggehouden. Ik was een puber in de jaren ’70, de tijd van de RAF, en had drie stoere helden: Robert de Niro in Taxi Driver, David Bowie en ook Andreas Baader. Ik reisde toen door Italië, daar had je de Rode Brigades. Juist toen ik uit Bologna wilde vertrekken, vond daar de bomaanslag plaats op het station – al kwam die terreur dan van rechts. Zo word je er natuurlijk wel sterk bij bepaald. Ik vroeg me destijds al bij de Taliban en later bij Al Qaida af: waarom niet eerst kijken naar wat die mensen bezielt, in plaats van, zoals Bush deed, meteen een oorlog te ontketenen. En dan blijkt het heel goed verklaarbaar dat Egypte als een broedplaats voor de ideologie van Al Qaida fungeert, en hoe die ontwikkeling al gaande is vanaf de koloniale tijd, zestig jaar geleden.

Het opkomend islamitisch fundamentalisme werd meteen al onderdrukt door Nasser, die in 1966 ook de ideoloog Sayyid Qutb heeft laten ophangen – die vervolgens een martelaar werd. Die overheidsrepressie ging door onder Sadat en Mubarak, tot op de huidige dag, in plaats van dat werd geprobeerd die wat radicalere vormen van de islam min of meer in te bedden in de samenleving. Maar Egypte kreeg en krijgt nu eenmaal veel geld van het Westen; Amerika geeft na Israël het meeste geld aan Egypte, en aan die financiële hulp zijn natuurlijk politieke voorwaarden verbonden, namelijk het korthouden van islamitische groeperingen. Dus het regime gaat door met z’n repressie.’

Corrupte bende

‘Sayyid Qutb heeft die westerse invloed in met name Egypte steeds vergeleken met de periode voordat de islam z’n intrede deed op het Arabisch schiereiland, toen het overal een corrupte bende was. De profeet Mohammed begon vervolgens een soort ethisch reveil en leverde strijd om Mekka weer in handen krijgen, om van de regio een grote, egalitaire staat te maken. En dus keurde Qutb die verderfelijke westerse bemoeienis af en predikte de gewapende strijd. Dat is ook conform de koran: er moet strijd geleverd worden om een religieuze moraal op te kunnen leggen.

Nou heeft de Moslimbroederschap in Egypte al snel na de onafhankelijkheid geweld afgezworen als middel om haar doelen te bereiken, maar de groepen die in de jaren ’70 zijn ontstaan, Gamaa Islamiya en Al Jihad, willen de regering nog steeds met geweld omverwerpen. Toch zie je dat ook de Moslimbroederschap wordt verboden, want het regime wil sowieso alle islamitische krachten eronder houden. Soms mogen ze zich even manifesteren, dan weer niet, als ze te sterk worden of als er verkiezingen in aantocht zijn. In die constellatie neemt Al-Zayat een unieke positie in. Hij probeert steeds te bemiddelen, maar wijst geweld af. Hij kan informatie doorspelen naar beide partijen, en heeft terroristische aanslagen weten te voorkomen.’

Uit: VPRO Gids Nr. 14 (4 t/m 10 april 2009)