Oprah’s van het Oosten

Van Egypte tot Koeweit zitten tot 200 miljoen mensen elke zondagavond klaar om naar Kalam Nawaem te kijken. De talkshow is het soort programma dat je gezien moet hebben, omdat het de volgende dag het gesprek van de dag is. En dat al jarenlang.

Kalam Nawaem, letterlijk vertaald 'vrouwenpraat', 'zachte/zoete praatjes', heeft een groot deel van zijn succes te danken aan de sympathieke presentatrices die een breed publiek aanspreken, en de manier waarop zelfs de meest controversiële onderwerpen bespreekbaar worden gemaakt.

Bregtje van der Haak maakte over het programma en zijn gastvrouwen de documentaire Satellite Queens. Ze raakte bekend met Kalam Nawaem toen ze er zelf te gast was, naar aanleiding van andere documentaires die ze in het gebied maakte. Het grootste gedeelte van het gesprek ging destijds langs haar heen, omdat de voertaal in het programma Arabisch is. 'Maar het viel me op hoe goed de producer zich had voorbereid en hoe professioneel de organisatie was. Pas later hoorde ik hoe goed het bekeken werd.'

Vier vrouwen
Kalam Nawaem wordt gepresenteerd door vier vrouwen van uiteenlopende afkomst. Farah Bseiso is een knappe, gevoelige Palestijnse actrice. Muna Abu Sulayman komt uit Saoedi-Arabië, waar vrouwen verplicht gesluierd over straat moeten. De Libanese Rania Barghout is de enige die al een beroemde presentatrice was toen ze aan het programma begon. De Egyptische Fawzia Salama is een intellectuele, wat oudere dame. Gezeten in een huiskamerinterieur bespreken ze actuele kwesties en praten ze met gasten. Maar Kalam Nawaem wil meer zijn dan een gezellig praatprogramma.

'Het belangrijkste doel van ons programma is aanzetten tot debat,' zegt presentatrice Fawzia Salama. 'We tonen de wereld uit vrouwelijk perspectief. We willen vrouwen laten zien dat je een moeder en echtgenote kunt zijn en tegelijk een carrière kunt hebben. Dat ze meer te bieden hebben dan alleen hun uiterlijk. En we herdefiniëren de relaties tussen man en vrouw.'

Ook Waleed A. Elkhereiji, de Saoedi-Arabische ambassadeur in Nederland, kijkt naar Kalam Nawaem via zijn schotel. 'Het is een echt familieprogramma,' zegt hij. 'Het is sociaal, met een leerzame boodschap. Het draagt moderniteit en respect voor elkaar uit, en tegelijk is het entertainment. Ik denk dat het daarom zo populair is.'

Gevoelige onderwerpen
Het bereik van de talkshow is te danken aan de satellietrevolutie die zich in de Arabische wereld heeft voltrokken. Arabische satelliettelevisie bestaat pas een jaar of tien. 'Een taalgebied van 300 miljoen mensen wordt in één keer bereikt met honderden onafhankelijke kanalen, daar kunnen we in Europa alleen maar van dromen,' zegt Van der Haak. 'Die televisie trok de Arabische wereld in een klap de moderne tijd in. Mensen maakten in razend tempo kennis met andere opvattingen uit de hen omringende landen. De vier presentatrices van Kalam Nawaem vertegenwoordigen allemaal een ander gedeelte van de Arabische cultuur. En ze behoren tot de eerste vrouwen die in de massamedia hun mening uitten.'

'Voordat satelliettelevisie begon, bespraken vrouwen de zaken die hen bezig hielden alleen binnen hun persoonlijke kringen van zussen en vriendinnen,' zegt presentatrice Rania Barghout. 'Hun zicht op de wereld was heel beperkt. Satelliettelevisie heeft de manier waarop ze naar zichzelf en elkaar kijken veranderd. Ze maakten kennis met de stylishness van Dubai en de rijke cultuur van Syrië, en zagen dat ook dat de Arabische wereld is. Ze voelen zich meer verbonden met vrouwen in al die Arabische landen. Dankzij de televisie merkten ze dat situaties waar ze zich jarenlang bij neergelegd hadden, niet normaal zijn. Huiselijk geweld was een taboe waar niet over gepraat werd.'

Vijf jaar geleden begon Kalam Nawaem. Barghout: 'We schuwden niets en durfden alles te benoemen. Gasten die misbruikt of mishandeld waren, deden bij ons hun verhaal. Maar we brachten ook succesvolle vrouwen op de buis, die gestudeerd hadden en carrière gemaakt. De eenvoudige vrouwen zagen toen pas dat dat ook kon. Op die manier hebben we vrouwen geholpen om voor zichzelf op te komen.'

De talkshow besteedde aandacht aan gevoelige onderwerpen als huiselijk geweld, homoseksualiteit en masturbatie. 'De dames in Kalam Nawaem praten over controversiële onderwerpen en taboes,' zegt de Saoedische ambassadeur Elkhereiji. 'Maar het zijn wel zaken die de mensen bezighouden. Je kunt het beter ergens over hebben dan het te verzwijgen, vind ik. En deze dames weten hoe ze deze onderwerpen moeten aanpakken. Ze zijn zich bewust van de gevoeligheden van onze cultuur en ze weten hoe ze bepaalde dingen moeten zeggen. Dat tekent een goede journalist: hij kan zijn boodschap uitdragen zonder daar mensen bij te kwetsen.'

Voor iedereen
'Het was een geleidelijk proces,' bevestigt Barghout. 'Stapje voor stapje hebben we moderne ideeën geïntroduceerd. Vrouwen weten nu dat hun man ze niet zomaar de kamer door mag slaan. In de koran staat zelfs dat verbale mishandeling van de vrouw verboden is. Ons programma is daar diep op ingegaan.'

Hoewel de presentatrices gestudeerd hebben en tot de intellectuele elite behoren, is Kalam Nawaem juist voor iedereen. 'Ik maak mijn programma eigenlijk niet voor vrouwen zoals ik, van mijn niveau,' zegt Barghout. 'Ik maak het voor de massa: vrouwen die zichzelf niet kunnen uiten, die vaak niet kunnen lezen en schrijven. We krijgen wel eens kritiek dat Kalam Nawaem te gewoontjes is. Ons taalgebruik is direct en eenvoudig, zodat iedereen het kan begrijpen.'

'Ik maak het programma voor de duizenden meisjes die proberen een stem te vinden,' zegt 'Madame' Fawzia Salama, de oudste gastvrouw. 'Voor vrouwen die niet weten wat ze van hun echtgenoot moeten verwachten, voor ouders die zich verschuilen achter tradities bij de opvoeding van hun kinderen. Ik maak het eigenlijk voor de persoon die ik was als twintiger en dertiger. Ik wil mijn levenservaring met haar delen.'

'In Libanon, dat vrij vooruitstrevend is, vond men ze te conservatief,' zegt Van der Haak. 'Ze ontkennen bijvoorbeeld niet dat homoseksualiteit een zonde is. Maar ze halen wel een homo naar de studio om erover te vertellen. Dat is in veel andere landen ondenkbaar.' De vier vrouwen worden toegelaten in miljoenen huishoudens, maar andersom is dat ook het geval. Farahs man vroeg haar on air ten huwelijk en zelfs de geboorte van haar eerste kind werd uitgezonden. Ook Barghouts bruiloft is op televisie geweest. 'Mensen willen graag zien dat wij ook gewone mensen zijn,' zegt ze. 'Ze willen delen in onze levens, zoals ze dat ook met hun vriendinnen doen. Als we een emotioneel onderwerp behandelen, zit ik ook te huilen als een kind. Kijkers zien dat ook wij kwetsbaar zijn.'

'De bevalling van een televisiepersoonlijkheid op televisie, dat zou zelfs hier behoorlijk ver gaan,' zegt regisseur Van der Haak. 'Maar toen ik hoorde waarom Farah ervoor koos om alle kijkers te betrekken bij de geboorte van haar kind, vond ik wel dat ze een punt heeft. Ze benadrukten steeds de rol van Farahs man. Hij was overal heel dicht bij betrokken. Ze wilden laten zien dat de vader van het kind er net zo goed bij hoort. Zo hebben ze weer veel mensen aan het denken gezet.'

Naar de hel
Hun moderne houding komt de presentatrices soms op scherpe kritiek uit conservatieve hoek te staan. 'We krijgen veel kortzichtige kritiek,' zegt Barghout. 'Soms schrijven mensen dat mijn kleding of kapsel ze niet bevalt. Anderen zeggen dat we naar de hel gaan omdat ik geen hoofddoek draag of taboes ter sprake breng. Niemand vindt het leuk om zulke kwetsende dingen te horen. Maar als ze met argumenten komen ga ik graag in discussie.'

'Als iemand schrijft dat hij mijn ideeën niet waardeert en dat ik thuis moet blijven om koekjes te bakken, doe ik dat af als iemand die niet kan omgaan met een afwijkende mening,' zegt Salama. 'Maar als ik vind dat de kritiek goed gefundeerd is, bied ik uitleg of excuses aan op het scherm.'

Barghout: 'Ik veroorzaak graag controverse, want een discussie is altijd constructief. Tijdens de cartoonrellen waren wij net zo gekwetst door de Deense tekeningen als de jongens die op straat gingen rellen. Maar omdat zij zich met woorden niet goed konden uiten, kozen ze voor geweld. We hebben in Kalam Nawaem ook over die kwestie gepraat. Ik had graag met de tekenaar van die cartoons gesproken, om hem te vertellen dat de islam een geloof van liefde is. Uiteindelijk zou hij me respecteren en zou hij mij en mijn religie niet meer beledigen.'

Er is maar één grens aan de mogelijke onderwerpen in Kalam Nawaem: over politiek wordt niet gesproken. Kritiek op de leiding is in veel landen zelfs bij wet verboden. 'Je mag de president van Syrië of Libië niet rechtstreeks bekritiseren,' zegt Barghout. Net als Salama woont ze gedeeltelijk in Londen. In de zomer van 2006 ontvluchtte ze halsoverkop haar thuisland Libanon vanwege de oorlog met Israël. 'We spreken wel over het beleid, maar op een subtiele manier. Vaak kun je ons commentaar afleiden uit sarcastische opmerkingen die iedereen begrijpt. De Egyptische president wint bijvoorbeeld elk jaar de verkiezingen met 99,99 procent van de stemmen. Als ik dan aan een van mijn collega's vraag: "Weet je het zeker?" Dan zegt ze terug: "99,99 procent zeker". Alle kijkers begrijpen dan dat we eigenlijk de verkiezingen belachelijk maken.'

Verandering
'De Arabische wereld is aan het veranderen, en wat mij betreft ten goede,' zegt ambassadeur Elkhereiji. 'Vrouwen spelen een steeds grotere rol in het professionele leven.'

De presentatrices van Kalam Nawaem belichamen die verandering, en zijn zich daar zeer bewust van. 'Ik was al deel van de verandering toen ik veertig jaar geleden vanuit Egypte in Europa literatuur kwam studeren,' zegt Fawzia Salama. 'Ik heb me verdiept in andere culturen, maar heb mijn afkomst nooit verloochend. Er zijn zoveel mooie dingen uit te Arabische wereld gekomen op het gebied van kunst, cultuur en wetenschap. Ik denk dat we weer terug op dat niveau kunnen komen, als we meer zelfvertrouwen krijgen en goed kijken naar de waardevolle zaken uit onze cultuur.'

'Ik erger me al jaren aan de berichtgeving over de moslimwereld,' zegt regisseur Van der Haak. 'Het gaat altijd alleen maar over fundamentalisten, onderdrukte vrouwen, of juist afvalligen als Ayaan Hirsi Ali en Ehsan Jami. Je hoort of ziet haast nooit een moslimvrouw met een eigen mening die ook nog uit haar woorden kan komen. Ik ben hier in mijn eerdere films ook naar op zoek gegaan. Ik wil de moderne Arabische wereld laten zien.'

Dat is haar volgens de Saoedische ambassadeur uitstekend gelukt. Hij bezocht de première van Satellite Queens op het idfa. 'Er zijn zo veel vooroordelen over ons gebied, en die worden onderstreept door de media. Mensen denken dat we allemaal onderontwikkeld en slecht opgeleid zijn. Deze film geeft eindelijk een evenwichtig beeld.'

Van der Haak: '95% van de mensen gaat gewoon met zijn tijd mee. In die modernisering zijn vrouwen voorlopers. Voor hen is er veel meer te winnen. Zij krijgen ineens toegang tot onderwijs, media en informatie. Mannen hadden dat al, dus die hebben de neiging wat conservatiever te zijn. Het is onvermijdelijk dat er iets gebeurt, als de helft van de bevolking, die eerst maar weinig in te brengen had, ineens mee gaat doen in het professionele leven.'

Uit: VPRO Gids Nr. 3