‘Ik heb het zelf ondervonden,’ zegt cultuurpsycholoog Ruud Abma (53). ‘Als je baas zegt: ga maar lekker thuis uitrusten, dan klinkt dat als: we hebben je niet nodig. En na twee maanden thuis zitten ben je het contact met de werkvloer kwijt, waardoor het nog moeilijker wordt om terug te komen.’ Abma, universitair docent Algemene Sociale Wetenschappen aan de Universiteit van Utrecht, doet al jaren onderzoek naar ziekteverzuim en de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (wao), en meer specifiek naar de rol die culturele factoren daarbij spelen. Want de cultuur, onze culturele houding, beïnvloedt datgene wat mensen ziek doet worden en wat ze zelf ziek noemen.
Daarbij heeft een ‘psychologisering’ plaatsgevonden, constateert Abma, door het psychotherapeutisch denken dat het dagelijkse doen en laten van mensen is binnengeslopen. Abma: ‘Naar de psychiater gaan was in de jaren vijftig nog taboe, want daar kleefde de connotatie aan van gekken die opgesloten zaten in een inrichting. Na de opkomst van de psychotherapie in de jaren zestig zijn mensen steeds meer bereid en in staat zichzelf door een psychologische bril te bezien, en komen ze soms zelf al met een diagnose bij de therapeut binnen.’
Die psychologisering speelde ook een rol bij de enorme toename van het aantal mensen dat in de wao terechtkwam, van 150.000 in 1967, 922.000 in 1999 tot naar schatting 750.000 wao’ers in 2005. Het grootste deel van deze instroom lijdt niet aan een duidelijke lichamelijke of geestelijke ziekte, maar aan een zogenoemde niet-objectiveerbare aandoening, zoals burn-out, rsi, bekkeninstabiliteit of chronisch vermoeidheidssyndroom (me). Geen ‘nieuwe’ ziekten als gevolg van de toenemende hectiek in ons dagelijks leven, volgens Abma. ‘me lijkt erg veel op wat in de tijd van Freud neurasthenie, zenuwziekte heette. Dat werd toen in verband gebracht met een steeds drukker wordende tijd, maar inmiddels is duidelijk dat de mens overal aan went.
Kijk maar hoeveel gemakkelijker jonge kinderen omgaan met computers.’ Zo veel mensen die om psychische redenen in de wao terechtkomen, komt dat omdat Nederland een gepsychologiseerd land is? Abma: ‘Dat is lastig vast te stellen, want toen in 1967 de wao startte, kwam ook de psychotherapie onder de awbz (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten) te vallen. In de jaren daarna werd toenemend gebruik gemaakt van psychische redenen om in de wao te komen, wat echt uit de hand liep in de jaren tachtig. Dus je kunt evengoed zeggen dat de wao aan die psychologisering heeft bijgedragen.’
Tragische driehoek
Sindsdien heeft men getracht met allerlei maatregelen de kosten van de wao te beperken, door de uitkering te verlagen; een strengere keuring; een boete voor de werkgever die te veel werknemers in de wao stuurt. En in het kader van de Wet Verbetering Poortwachter moeten zowel werkgever als werknemer er twee jaar lang alles aan doen om werkhervatting mogelijk te maken. Allemaal externe prikkels, vindt Abma, waar het om gaat is de werkgever en werknemer te leren wat je in de praktijk kunt doen. ‘Als een leidinggevende ziet aankomen dat het met een werknemer niet goed gaat, moet hij hem aanspreken. En liefst niet pas als hij ziek thuis blijft, maar voordat het zover is.’
Dat is nu precies de aanpak waarmee Frank Vijg, directeur Thuiszorg Den Haag het ziekteverzuim onder zijn medewerkers heeft weten te halveren. Door ‘liefdevolle confrontatie,’ in Vijgs woorden, wat inhoudt dat hij of zijn managers bij zieke werknemers thuis komen om samen een snel-weer-aan-het-werkplan op te stellen. Daarmee probeert hij de ‘tragische’ driehoek te doorbreken waarin leidinggevende, Arbo-arts en werknemer elkaar de verantwoordelijkheid toeschuiven. Abma: ‘Het is een beetje stoer verhaal, zo van kijk mij dit varkentje eens wassen, maar de intentie van Vijg is juist. Ik denk ook dat de leidinggevende met de werknemer moet overleggen wat hij nog wél kan bijdragen. Tot nu toe stuurde men iemand die ziek werd automatisch naar huis. Dan isoleer je hem van zijn werksituatie, ook sociaal, waardoor hij zich afgedankt en nog zieker voelt, want het is heus niet zo lekker om in de wao te zitten.’
Het initiatief om het ziekteverzuim aan te pakken zoals de Haagse Thuiszorgdirecteur dat doet, vindt de cultuurpsycholoog belangrijk. Het is een voorbeeld van de nieuwe stijl waarin volgens de Leidraad van de Commissie Psychische Arbeidsongeschiktheid gewerkt zal moeten worden aan het probleem van psychisch ziekteverzuim. ‘De leidinggevenden zullen het echt anders moeten gaan doen.’ Maar zo’n nieuwe aanpak vergt vaardigheden. Abma: ‘Als er nooit veel contact is geweest en er ook geen functioneringsgesprekken zijn gevoerd, heeft de leidinggevende geen idee wat zijn werknemer beweegt. Als hij hem dan alleen aanspreekt in geval van ziekte, werkt dat veel te confronterend. Er moet ook tegenover staan dat de werknemer gehoor vindt als hij zelf met een klacht of wens komt.’
De wao-problematiek lijkt typisch Nederlands. Abma: ‘In Duitsland is het heel normaal dat een leidinggevende contact opneemt met de werknemer die zich ziek meldt. En er zijn daar meer arbeidsgehandicapten en ex-wao’ers in dienst. Bij ons moet dat ook volgens de wet, maar er staan geen sancties op. Nederland kampt met een enorm reïntegratieprobleem. De wao was tot zo’n vijf jaar geleden voor werkgever en werknemer een riante oplossing om op een nette manier van elkaar af te komen.
Nu is er een nieuwe aanpak geïntroduceerd, maar zit er nog een gat tussen wat wettelijk niet meer mag of juist moet, en hoe men het aanpakt om mensen weer op te nemen in het arbeidsproces. Bij de recente herkeuringen raakte bijna de helft van de wao’ers zijn uitkering kwijt, maar slechts vijf procent van hen blijkt welkom te zijn op de arbeidsmarkt. Op die manier moet het natuurlijk niet.’
Copyright: VPRO-Gids