Masja Novikova is geboren in Moskou en woont in Nederland. Zij maakte voor het eerst opnames in Tsjetsjenië voor de film ‘Trein naar Grozny’ van Leo de Boer in april 2000, kort na de totale vernietiging van Grozny. In 2002 maakte zij opnieuw opnames in Grozny, nu voor de film van Jos de Putter ‘Dans Grozny dans’. Voor Tegenlicht keerde zij wederom terug naar Tsjetsjenië, Ingoetsjetië en de omgeving van Moskou, ditmaal als regisseur van het tweeluik ‘Drie Kameraden’.

Interview met Masja Novikova

Wat wilt u laten zien met een verhaal over drie Tsjetsjeense vrienden?
Mijn interesse gaat vooral uit naar hoe mensen de oorlog overleven. Daaromheen was het mogelijk om het verhaal van de hele oorlog te vertellen. Vanaf 1994 tot nu. Toen ik het verhaal van de 'drie kameraden' tegenkwam, dat zo typisch is, besloot ik aan de hand van levensverhalen van drie mensen en hun lot het hele 'Tsjetsjeense' verhaal te willen vertellen. De moord op Roeslan in 1995, de moord op Ramzan in 1999 en het vluchten van Islam daarna om te voorkomen dat hij vermoord zou worden, vormen een rode draad door het verhaal.
Ik wilde eigenlijk twee kanten laten zien. Aan de ene kant dat nu nog steeds mensen verdwijnen. Zij worden bij 'checkpoints' aangehouden en vermoord, hun lijken worden daarna zelfs verkocht, omdat de nabestaanden moslims zijn en de overledene conform hun geloof willen begraven. Aan de andere kant de meer politieke kant. Ramzan filmt vanuit zijn journalistieke nieuwsgierigheid vluchtelingen en Russische gevechtsvliegtuigen, maar het uitoefenen van zijn beroep wordt hem door toedoen van de Russische overheid noodlottig.

Gaat het om het weergeven van het conflict of probeert u nog andere aspecten te belichten?
Naast het weergeven van het conflict aan de hand van de 'drie kameraden', heb ik de nadruk willen leggen op verdwijningen, zoals in het geval van Roeslan. Maar ook de valse beschuldigen waarmee Islam te maken krijgt, wil ik belichten. Terwijl hij alleen maar zijn werk als arts uitvoerde, werd hij, Tsjetsjeen zijnde, bestempeld als terrorist.

Waar wilde u specifiek nadruk op leggen?
Vooral wilde ik het effect van de oorlog op weduwen en kinderen belichten. Zij zijn door de oorlog en het verlies van hun man en vader voor het leven getekend. Dit geldt natuurlijk niet alleen voor de Tsjetsjeense nabestaanden. Ook in Rusland blijven veel vrouwen alleen achter omdat hun mannen in de oorlog sneuvelen. Terwijl ik bezig was met deze documentaire overkwam een nicht van mij dit in Rusland.

Neemt u door deze documentaire een politiek standpunt in?
Voor mij is het belangrijk dat een documentaire zoals deze in Rusland vertoond wordt. Zodat de leugens die de Russische overheid verkondigt worden tegengesproken en Russen de andere kant van het verhaal te horen krijgen, over wat er écht gebeurt in Tsjetsjenië.

Hoe bekijkt u de situatie in Tsjetsjenië als Russische?
De tijd staat stil in Tsjetsjenië. Er is maar heel weinig veranderd, het gevecht voor vrijheid duurt voort. Eigenlijk is dat vreemd want Russen en Tsjetsjenen zijn dezelfde mensen, in de voormalige Sovjet-Unie leefden zij gewoon samen. Maar de Russische politiek zorgt ervoor dat het conflict blijft bestaan, dat neem ik ze kwalijk.

Wat was uw persoonlijke input in deze documentaire?
De vrouw van Ramzan sprak over het Russische gezegde: 'de tijd geneest'. Maar dat is niet zo: 'de tijd geneest niet' en dat is wat ik heb willen laten zien. Het is een uitzichtloze situatie, want het komt nooit goed en dat is zeer pijnlijk. Islam spreekt over een psychisch trauma waar de hele bevolking van Tsjetsjenië aan lijdt.

Is het beeldmateriaal van een van de kameraden, Ramzan, uniek? Nog niet eerder vertoond?
Nee, het is volgens mij niet eerder vertoond, wellicht is een klein deel in Tsjetsjenië uitgezonden, maar zeker niet in Rusland. Het beeldmateriaal van Ramzan is wel uniek, ik ben er tegen aangelopen en wilde het naar buiten brengen. Al was het niet gemakkelijk om een selectie te maken uit alle indrukwekkende beelden.

Welke rol speelt muziek in deze documentaire?
Een heel belangrijke rol. Hiermee heb ik de verandering aan willen geven. Het begint met Led Zeppelin en de Beatles in 1994, maar het verandert in strijd- en moslimliederen. De oorlog heeft de religieuze beleving versterkt. Mensen zoeken steun in hun geloof, dat heeft ook invloed op de muziek die zij beluisteren.

Welke rol speelt vrije journalistiek in deze documentaire?
Vóór 1994 was Tsjetsjenië relatief vrij, althans min of meer een 'puinhoop van vrijheid'. Maar sinds de oorlog wordt deze vrijheid bedreigd, en op dit moment bestaat het nog nauwelijks. Zeker niet in Rusland, propaganda is het enige dat vertoond wordt, er is maar één krant en één zender. Het is als het ware terug naar de tijd van Brezjnev. Russen kennen zodoende het ware verhaal niet. In Tsjetsjenië kan ook nauwelijks van vrije pers worden gesproken. Alleen Grozny TV, dat ook in de documentaire een rol speelt, zendt af en toe wat controversieels uit, het gevolg is echter dat de zender zich vervolgens weken koest moet houden om niet belaagd te worden.

Wat is het verschil tussen deel een en deel twee van de documentaire?
Eigenlijk is de documentaire één geheel, maar omdat er zo veel materiaal was hebben we besloten om het in tweeën te delen. Het eerste deel wordt gemarkeerd door de dood van één van de kameraden, Roeslan, en representeert de eerste Russisch-Tsjetseense oorlog. Het tweede deel vertelt over de hoop op een vreedzame toekomst en wederopbouw in Tsjetsjenië, totdat de tweede Russisch-Tsjetseense oorlog begint en Ramzan wordt vermoord. De vervolging van Islam, die als enige over is, en zijn uiteindelijke vlucht naar het westen brengt het verhaal naar het heden.

U hebt al meer documentaires over Tsjetsjenië gemaakt, waar komt die interesse vandaan?
Toen in 1991 Tsjetsjenië onafhankelijk werd trok dat natuurlijk mijn belangstelling, hoewel ik al in Nederland was. Maar ook de opstanden in bijvoorbeeld Letland en Georgië trokken mijn aandacht. Toen was er ook nog wel wat persvrijheid in Rusland, dus de gebeurtenissen waren redelijk goed te volgen. Het feit dat Tsjetsjenië onafhankelijk werd vond ik dus uitermate interessant, maar de eerste documentaire die ik over Tsjetsjenië maakte in 2000 met Leo de Boer, 'de trein naar Grozny', diende zich per toeval aan. Ik wist wel dat het op dat moment de verkeerde kant op dreigde te gaan in Tsjetsjenië, maar pas toen ik ter plaatse was drong tot me door hoe ernstig mensenrechten geschonden werden. Ik kwam in Grozny aan met een groep andere journalisten uit het buitenland in een soort tank. Dat was een erg emotioneel en schaamtevol moment. Ik was de enige van Russische afkomst, daardoor werd ik extra door de indrukken geraakt. Ik was zodanig geshockeerd dat ik er meteen meer van wilde weten en het beter wilde begrijpen. Ik vind het namelijk zo vreemd dat mensen die zo dicht bij elkaar wonen elkaar zoveel kwaad kunnen doen.

Hoe wordt op dit moment in Rusland tegen het conflict aangekeken?
De oppositie in Rusland is dezelfde oppositie als dertig jaar geleden. Het zijn mannen van zeventig jaar oud. Jonge mensen willen zich niet bemoeien met politiek, zij hebben kapitalistische doelen. Mede omdat afkeer tegen het politieke regime verboden is en je daardoor gevaar kan lopen. Russen krijgen elke dag opnieuw propaganda voorgeschoteld en elke dag maakt Tsjetsjenië daar deel van uit. Russen kennen dus geen nuancering van het verhaal en gaan na zoveel indoctrinatie geloven in de propaganda.