Het populisme wint aan kracht en in VPRO Tegenlicht vraagt journalist en schrijver Casper Thomas zich af hoe we onze democratische waarden het best kunnen verdedigen.

Het leek zo eenvoudig. Geef mensen vrije verkiezingen en dictators  verdwijnen. Maar zo simpel werkt de wereld niet. Turken, Brazilianen, Russen, Indiërs, Hongaren, Amerikanen: ze vallen massaal voor sterke mannen die democratie vooral zien als middel tot macht.

Ook in ons eigen Europa klinkt de roep om een sterke leider, om migratiequota, dichte grenzen, vlaggen en volksliederen. Hoe moeten we in al die onzekerheid onze democratische waarden verdedigen? Met die vraag gaat VPRO Tegenlicht Europa in, samen met Casper Thomas, schrijver en redacteur bij De Groene Amsterdammer. Van Thomas verscheen onlangs het boek De autoritaire verleiding. Over de opmars van de antiliberale wereldorde. Hij is correspondent in Washington voor De Groene Amsterdammer en Het Financieele Dagblad, woonde eerder in Delhi en bezocht Hongarije, Turkije en Rusland. Op al die plaatsen stuitte hij op een verrassend fenomeen: de door het volk gekozen illiberale leider.

Thomas: ‘Een nicht van mij woont in  Rusland. Ze lijkt op mij: ze heeft in Londen gewoond, heeft de wereld rondgereisd en heeft gestudeerd. Toch is ze overtuigd  aanhanger van Poetin. In Nederland begrijpen we zoiets niet. We gaan ervan uit dat de wereld steeds liberaler wordt, maar dat is niet zo. Nieuwe machthebbers zetten zich af tegen persvrijheid, onafhankelijke rechters en rechten voor minderheden. We noemen dat dan dictators. Maar het verwarrende is: ze zijn via  verkiezingen aan de macht gekomen!’

Is dit een dictatuur van de meerderheid?

‘Ja. Politiek wordt gebruikt om de belangen te behartigen van de groep die aan de macht is. Dat is in de meeste gevallen krap de helft van de bevolking. Het is tegen de liberalen, tegen de buitenlanders, tegen de moslims. In India voert Narendra Modi openlijk de agenda van de hindoe-nationalisten uit, tegen de rest. Er zit iets tribaals in. Mensen willen een leider die de groepsbelangen dient. Dat is dus een fundamenteel andere opvatting dan de liberale democratie, die is bedoeld om de belangen van iederéén te beschermen. De Hongaarse leider Viktor Orbán pleit openlijk voor een illiberale democratie.’

'Er moet een verhaal worden verteld: wat de liberale democratie heeft bereikt, hoe het dictatuur heeft voorkomen door grenzen aan de macht te stellen'

Casper Thomas

Ze vinden dat het liberalisme de cultuur in gevaar brengt.

‘Ze steken het heel cultureel in. Ze grijpen terug op de geschiedenis. Ze willen oude vernederingen ongedaan maken en traditionele waarden beschermen. Maar hun werkelijkheid is geconstrueerd. Wat het mij leert is dat het liberalisme een blinde vlek heeft voor culturele eigenheid, voor identiteitsvragen en voor de vraag welke toekomst we willen. We hebben vaak een politiek van oplossingen, gewoon de dingen regelen, met niet al te uitgesproken leiders. Illiberalen zijn stuk voor stuk spannende en kleurrijke persoonlijkheden.’

Komen die leiders voort uit ideeën die er leven, of verzinnen zij die ideeën zelf?

‘Er is een constant samenspel tussen een massa die om een leider roept, en een leider die actief nieuwe mythes construeert. Er staan massa’s mensen te juichen voor Erdogan. Maar tegelijkertijd is hij elke dag bewust bezig om de identiteit van Turkije te creëren, door bijvoorbeeld megalomane gebouwen op symbolische plaatsen te  zetten. En wat opvallend is: ze komen allemaal voort uit de lagere sociale klassen, behalve Trump, dat is echt indrukwekkend. Ze hebben dan ook allemaal een enorme bewijsdrang. Ze willen laten zien dat ze iemand zijn, dat ze niet bij de elite horen maar toch maar mooi aan de top staan. Dat is precies wat hoop geeft aan al die andere mensen die er voor hun gevoel ook niet bij horen.’

© ©VPRO / Hans_Bouma

Je richt je in je boek op de intellectuele  wortels van deze leiders. Wat bindt hen?

‘Er is een hele denktraditie, die wij grotendeels vergeten zijn, die het belang van de autoritaire leider benadrukt, van een cultuurgemeenschap waar je niet bijhoort als je anders bent, van een vijand waartegen we ons moeten afzetten. Liberale democratie is helemaal niet zo vanzelfsprekend. Er zijn alternatieven, en die zijn populair ook. De wereld wordt niet vanzelf liberaal en democratisch. Daar moeten we voor knokken.’

Betekent het ook dat wij misschien iets  missen?

‘Liberale leiders hebben nooit geleerd  om hun idealen te verkopen. Er moet een verhaal worden verteld: wat de liberale democratie heeft bereikt, hoe ze dictatuur heeft voorkomen door altijd grenzen aan de macht te stellen. Verhalen vertellen en rituelen creëren is precies waar de illiberale leiders beter in zijn. Ook al is het  allemaal verzonnen.’

Het klinkt alsof het alleen een kwestie van communicatie is. Maar vergeten liberalen niet te makkelijk dat er echt een horde mensen is die zich bedreigd voelt, uitgesloten?

‘Voor mij zijn dat twee verschillende problemen. Er is uitsluiting en achterstand, maar daar is ook binnen de liberale democratie iets aan te doen. De antiliberalen bestrijden iets wat niet de oorzaak is van het probleem. Je mag hier óók opkomen voor een sterkere identiteit, je mag hier óók je gemeenschap opbouwen.’

 

Maar er is toch wel degelijk een liberale elite die geen sensor heeft voor de vernedering en onzekerheid die gewone mensen voelen?

‘Bedoel je de vernedering die Hongaren en Turken bijvoorbeeld projecteren op de  Eerste Wereldoorlog? Die vernedering is ze aangepraat! Er is geen Hongaar of Turk die het zelf heeft meegemaakt. Het is een  ingebeeld slachtofferschap.’

Typisch praat van een liberaal die niet ziet dat we meer zijn dan een individu, zullen  ze zeggen.

‘Maar dat is niet waar. Machtsdeling, pluralisme, rechten voor minderheden, dat zijn juist waarden die ons als gemeenschap samenbinden. Ik vind dat we als liberale democraten meer de nadruk moeten gaan leggen op dat overstijgende verhaal.’

© VPRO / Hans_Bouma

In de uitzending breng je een bezoek aan mensen die hierin inspireren, zoals de  Zwitserse groep Operation Libero. Wat  hebben zij gedaan?

‘Op aandringen van de rechtse Zwitserse Volkspartij was er vorig jaar een referendum over de vraag of Zwitserland wel gebonden moet zijn aan internationaal recht. Wat een groep jonge democraten deed, is een inspirerend voorbeeld van terugvechten. Ze vertelden mensen een tegenverhaal, een verhaal juist over de kracht en de waarden van de liberale democratie, over hoe goed het internationaal recht is voor de wereld en voor Zwitserland.’

Ze richtten geen partij op, maar wonnen wel het referendum.

‘Dat was het mooie: ze vochten, maar op een democratische manier. Als we de  liberale democratie willen verdedigen in deze tijd, zullen we op zoek moeten gaan naar dit soort nieuwe manieren om het democratische verhaal te vertellen.’