de kunst van het treinreizen

In 2022 werd in de Europese Unie bijna 395 miljard kilometer per trein gereisd, vijftig procent meer dan het jaar ervoor. Ondanks de nadelen, zoals trage verbindingen, slechte infrastructuur en onbetrouwbaarheid, neemt de populariteit van treinreizen toe. We delen verhalen van mensen die het Europese spoor trotseerden: wat kunnen hun ervaringen ons vertellen over de kunst van het treinreizen?

Tekst & ontwerp: Delyan Pragov

Als je opgroeit in het Oostblok, net na de val van de Berlijnse muur, is de trein je enige toegankelijke en betaalbare manier van reizen. Langzaam, inefficiënt, oud, vuil. Treinen in Oost-Europa waren allesbehalve handig. Dat kon me weinig schelen op dat moment. Wat er toe deed, was het ontdekken van de vreugde, de vrijheid en het avontuur van treinreizen. Want reizen, dat deed ik. Het bereiken van de glorieuze bergketens aan de andere kant van het land. Gezellige uitstapjes met vrienden op weg naar concerten, feesten en festivals. Of die ene keer dat ik vele uren moest staan in een overvolle treincoupé op weg om het meisje waar ik verliefd op was te verrassen. De trein had, en heeft, een speciale plek in mijn hart. Dus laten we de trein eens vieren.

Men zegt dat reizen niet om de bestemming draait, maar om de reis zelf. Voor mij geldt dit nergens meer dan voor treinreizen. Ik herinner me de ontelbare keren dat ik nieuwe landschappen zag opdoemen bij een bocht in de rails. Zo vaak ben ik betoverd geweest door de serene landschappen waar ik via het treinraampje even deel van was. De lage wolken die langzaam over de groene heuvels kruipen, de ondergaande zon die stiekem haar laatste stralen deelt vanachter de imposante bergen, terwijl we langzaam door diepe kloven en dichte groene bossen kronkelen. Wanneer we andere landen doorkruisen, vormt het raam een verbinding met een andere cultuur, stad of geschiedenis, voor even zijn we deel van het dagelijks leven van onbekende volkeren. De bestemming is nauwelijks nog van belang.

Treinen zijn gemeenschappelijke ruimtes op wielen. En doordat je niet beperkt bent tot een stoel, zoals in een bus of vliegtuig, biedt het veel meer mogelijkheden om in contact te komen met vreemden. Levens kruisen elkaar voor enkele uren in dezelfde coupé, lief en leed wordt gedeeld met een glimlach of frons. In die toevallige ontmoetingen vond ik soms vluchtige vriendschappen, andere keren langdurige relaties. Ik kwam liefde en verbinding tegen, maar ook verdriet. Een treinrit is een van de weinige momenten waarop een groep vreemden één gemeenschappelijke ruimte deelt gedurende een langere periode. Je voert gesprekken die anders onmogelijk zouden zijn. Sterker nog, in een paper gepubliceerd voor de 44e Europese treinconferentie betoogde een groep onderzoekers dat het plezier van een treinreis verder kan worden vergroot door meer aandacht te besteden aan medepassagiers tijdens de reis. Daar kan ik alleen maar mee instemmen.

Iets wat ik me nog helder herinner, en waar ik eigenlijk niets op tegen had, was de traagheid van de treinen van de Bulgaarse staatsspoorwegen. 400 km in 8 uur, ongeveer 50 km per uur: heel traag volgens de hedendaagse norm. We leven in sneltreinvaart, tempo heeft voorrang; hoe sneller hoe beter. Maar met het winnen van snelheid gaat iets anders verloren: de tijd die nodig is om diepe verbindingen met onszelf, met anderen, met de wereld om ons heen te cultiveren. Treinen brengen ons weg van die snelle realiteit. Treinen vertragen de wereld. Ze vertragen onszelf. We nemen de tijd om stil te staan en te staren naar de voorbijglijdende landschappen die we zien uit het raam. Langzaam reizen geeft ons de tijd om de delen van onszelf te herontdekken die we verwaarlozen en over het hoofd zien. Ik mis langzaam reizen en de overvloed aan tijd die me diep liet nadenken, fantaseren of gewoon ontspannen. Recent onderzoek van de spoorwegindustrie en neurologen van University College London (UCL) onthult dat reizen per trein psychologische voordelen biedt voor zowel welzijn als hersenfunctie. Niet heel verrassend: er is weinig stress of angst als je met 50 km per uur door prachtige landschappen sjokt. Je kunt weinig anders dan je overgeven aan het langzame bestaan, de zee van tijd brengt de mogelijkheid om stil te staan bij alles waar je normaal voorbijraast.

Een paar weken geleden vroegen we jullie, Tegenlicht-lezers, om je eigen Europese treinverhalen met ons te delen. Jullie nemen ons mee de coupé in, de Europese grenzen over. Onze reis begint in Utrecht, en we gaan op avontuur met Amete en Rosa naar de Balkan waar ze in contact komen met schimmige praktijken.

Mijn beste vriendin en ik gingen op ons 18e Interrailen door Europa. We reserveerden niks en keken waar we uitkwamen. Dat heeft voor heel wat hilarische ervaringen gezorgd. Vooral het stuk met de nachttrein van Belgrado naar Sofia was bizar.

Omdat de trein overvol was, gebruikten we onze backpacks om op te zitten. Ondanks de drukte was de sfeer in de coupé goed. We babbelden wat met onze medereizigers: ouders met hun kind en een groep van drie jongens uit Cyprus.

Het werd ochtend toen we Skopje binnenreden. Veel mensen stapten uit, we hadden eindelijk wat meer ademruimte. Ons oog viel op de coupé tegenover ons waar iets vreemds aan de hand was: de inzittenden waren bezig het gehele interieur los te schroeven… De banken, kozijnen en de berging boven de wc werden zorgvuldig gedemonteerd. Vervolgens wond een van hen een panty vol met pakjes sigaretten een paar keer rond haar middel, een bodywarmer erover en er was niets meer van te zien. Na ook alle meubelstukken volgestopt te hebben met gigantische hoeveelheden sigaretten werd alles netjes weer dichtgeschroefd.

Toen we de grens met Bulgarije naderden, wierp een van de smokkelaars een blik op ons: ‘Willen jullie niet lekker in de coupé zitten in plaats van op de grond?’ Na zojuist gezien te hebben hoe grote hoeveelheden smokkelwaar in de desbetreffende coupé verstopt werden, bedankten wij vriendelijk. De man liep verder en kwam even later terug met twee slaperige toeristen die plaatsnamen in de coupé. We durfden ze niet te vertellen dat ze op smokkelwaar zaten.

Toen de smokkelaar de coupé helemaal gevuld had met onwetende reizigers kwam hij weer naast ons zitten. Hij bood mij een sigaret aan en deelde mee dat wij toch echt niets gezien hadden het afgelopen uur. Hij keek ons dreigend aan, de boodschap was duidelijk. Niet veel later kwam de douane de trein binnen.

De hele trein werd onderzocht en elke tas omgedraaid. De smokkelaars staken nerveus de ene sigaret na de andere op. Na een tijdje vond de douane een grote doos met sigaretten in de opslag bij de wc’s. De doos werd in beslag genomen en de douane verliet de trein.

Vervolgens begon het hele riedeltje weer, alle banken en kozijnen werden losgemaakt en de sigaretten kwamen tevoorschijn. De toeristen die naar de coupé gehaald waren keken verward en een tikkeltje ongemakkelijk toe.

Wij gingen onze tanden maar poetsen en ons, samen met onze nieuwe vrienden uit Cyprus, verwonderen over deze treinreis.

Het volgende traject: Boedapest - Berlijn, met een frietje, een biertje en een goed gezelschap is vertraging zo slecht nog niet.

Ik nam de trein van Brno naar Berlijn, via Praag. Toen ik opstapte zat de trein al aardig vol. Ondanks mijn eerste klas kaartje ging ik in de tweede klas zitten, daar was het veel rustiger. Een groep Tsjechische jongens kwam erbij zitten, ze waren ook onderweg naar Berlijn. Het werd erg gezellig, we deelden verhalen en bestelden eten. Een uur na Praag kwam de trein tot stilstand, de locomotief was oververhit geraakt. Op een klein stationnetje, in de volle zon maar wel met een hamburger, frietjes en een lekker biertje, was het wachten geblazen. Toen de vervangende trein eindelijk kwam was er alleen nog een eerste klas plekje. Ik was blij verder te kunnen reizen maar helaas betekende dit dat ik afscheid moest nemen van mijn nieuwe Tsjechische vrienden. Met twee uur vertraging kwam ik aan in Berlijn, ik ging meteen door naar een feestje.

Onderweg van Amsterdam naar Valencia krijgt Marjo veel vertrouwen van haar medereiziger.

Sinds een paar jaar reizen wij met de trein door Europa. De eerste keer trokken wij vanuit Nederland naar Valencia. In Parijs aangekomen moesten wij een metro nemen naar een ander treinstation voor de nachttrein. Toen we ontdekten dat de metro door een ongeluk niet reed, haastten we ons naar een taxi. Onderweg kwamen we twee Amerikaanse vrouwen tegen die dezelfde bestemming hadden. Met z’n vieren propten we ons in een taxi. Een prachtige rit volgde. Kriskras door Parijs in hoge snelheid. Op het nippertje kwamen we aan op het station. We installeerden ons in een antiek vehikel op de onderste bedden van een slaapcompartiment.

Ik lag al half te slapen toen een klein meisje op mijn ooghoogte naar binnen kwam met haar jonge moeder achter haar aan. De couchette had nauwelijks plaats. Moeder en dochter moesten naar de bovenste plek, maar helaas was dat te gevaarlijk. De moeder vroeg aan mij of ik op haar dochtertje wilde letten zodat zij een veiligheidsstang kon gaan zoeken. Stiekem was ik vereerd dat ze mij, die ze slechts enkele minuten kende, haar kind toevertrouwde terwijl ze weg was.

We reizen met Martijn van Wenen naar Boedapest waar we in een schrijnende situatie toch nog empathie tegenkomen. En ongemak, niet te vergeten.

In de trein van Wenen naar Budapest zat ik in een coupé met twee jonge jongens. In eerste instantie kon ik niet goed plaatsen waar ze vandaan kwamen omdat ik de taal die zij spraken niet verstond. Ergens halverwege het traject van iets meer dan 2,5 uur kwam de conducteur langs lopen voor een kaartcontrole. Ik had zelf een interrail abonnement. De conducteur hoefde alleen de QR-code te scannen.

De jongens tegenover mij bleken niet in het bezit van een geldig vervoersbewijs. Op vertoon van hun paspoort bleek dat zij uit Oekraïne kwamen. In bepaalde EU landen mogen mensen die op de vlucht zijn voor oorlog gratis met het OV reizen op vertoon van een geldig legitimatiebewijs. Helaas niet in Hongarije. De twee Oekraïense jongens probeerden met handen en voeten hun pleit te beslechten. In de coupé ontstond een morrend sfeertje. Het mocht helaas niet baten, de conducteur begon een boete uit te schrijven.

Op dat moment begonnen twee Amerikaanse toeristen zich ermee te bemoeien en boden aan om een treinticket te betalen voor de twee Oekraïense jongens. Na wat discussie ging de conducteur akkoord. De Amerikanen betaalden een ticket en gaven hen, nadat de conducteur een coupé verder was gelopen, een plastic boodschappentasje met wat brood en fruit. Op het moment dat we het station van Boedapest binnen reden stonden de Amerikanen op om uit te stappen, een applaus barstte los in de coupé. Dit vervulde mij met plaatsvervangende schaamte.

Dwars door Europa, gedreven door liefde.

Op 21 april 1989 ging ik op reis naar Salerno om mijn man op te zoeken. Dat was voor mij een hele ervaring: ik was nog nooit alleen naar het buitenland gereisd. De rugzak gevuld, geld geregeld en een creditcard. Na de nachttrein van Utrecht naar Rome had ik 10 minuten om over te stappen op de volgende trein. Die trein was bomvol, in het gangpad stond ik opgepropt met mijn Italiaanse medereizigers, gelukkig waren ze heel aardig. Toen ik 3 uur later aankwam in Salerno stond mijn man me op te wachten. Zo vierden we onze eerste trouwdag! Inmiddels zijn we alweer 35 jaar getrouwd, zo’n spannende reis heb ik alleen nooit meer gemaakt in mijn eentje.

Gastvrijheid bij de Europese grens: helaas niet zo vanzelfsprekend als je zou hopen… 😅

We zitten in de nachttrein van Zagreb naar Wenen. Mijn vriendin en ik, 20 en 21 jaar oud, maken een treinreis door Europa. Terwijl we met de hele coupé in slaap gesukkeld zijn, komt een Oostenrijkse douanier onze paspoorten controleren. Hij knipt het felle licht aan en schreeuwt: “Ausweis bitte”. We geven hem onze paspoorten. Mijn vriendin krijgt ‘m terug maar ik niet. Ik stommel achter hem aan en vraag aan hem of ik mijn paspoort ook terug mag. Hij kijkt me kwaadaardig aan, slaat het paspoort bij mijn pasfoto open en zegt: ”Dit ben jij niet, dit is iemand anders”. Ik vertel hem dat ik me twee weken niet geschoren heb, dus dat mijn baard langer is dan op de foto. “Daar heb ik niets mee te maken” zegt hij bars, “Bij het eerstvolgende station ga je eruit”. Ik merk dat protesteren geen zin heeft.

En zo gebeurt het dat we ‘s nachts om een uur of twee op een Oostenrijks station uit de trein worden gekieperd. De douanier zorgt er persoonlijk voor dat we enkele uren later op de trein naar Joegoslavië worden gezet. Terwijl mijn vriendin met een nagelschaartje mijn baard knipt, geeft de douanier m’n paspoort terug. Op het eerstvolgende station in Joegoslavië stappen we uit. Na de keuring van de douanier vervolgen we onze reis naar Wenen.

In de trein naar Innsbruck, volgende halte: New York?

Jaren geleden nam ik met regelmaat de nachttrein naar Innsbruck (later tot München). 's Avonds in Arnhem instappen, 's morgens uitgerust de bergen in. Ik nam meestal een vierpersoons coupé, niet veel duurder en veel relaxter. Tijdens een van die reizen kwam ik in een coupé waar al drie mensen in zaten: twee Amerikaanse meisjes die "Europa deden" en een Nederlandse vrouw die de meisjes vanaf Amsterdam al helemaal gek had gemaakt door de meisjes te vertellen hoe Amerikanen waren. Toen ik binnenkwam met een grote rugzak en zware bergschoenen, zei ik haar dat ze niet zo in clichés moest praten. Van het een kwam het ander: ik vloog een aantal keer naar New York om de Amerikaanse meiden op te zoeken en ik had zelfs een paar maanden een relatie met een van de twee. Dat stopte toen ze begon over trouwen en dat ik naar de VS moest komen want ze wilde niet naar Europa.

De tijden veranderen en de spoorwegen veranderen mee. Ook die in Oost-Europa! Snelheden van 50 kilometer per uur zijn verleden tijd. Het avontuur, het contact met mensen en de tijd om te ontspannen, zijn hopelijk blijvend. Daarbij komt nog de groeiende vraag naar duurzame reismogelijkheden en betere prijzen ten opzichte van vliegen: de toenemende belangstelling voor treinreizen door Europa is perfect te begrijpen. Volgens een onderzoek van de New York Times werken zowel overheden als private investeerders hard aan de uitbreiding van spoorweginfrastructuur en -diensten. Er worden tientallen nieuwe spoorverbindingen ontwikkeld op ons continent. Van Parijs naar Venetië, van Barcelona naar Amsterdam, van Brussel naar Bratislava, om er maar een paar te noemen. Deze uitbreiding van het spoor sluit aan bij bredere initiatieven in heel Europa om duurzaam vervoer te stimuleren en klimaatverandering tegen te gaan. Met een toenemende vraag van passagiers en steun van zowel de publieke als de private sector lijkt de Europese spoorwegrenaissance klaar om tot bloei te komen.