Gratis geld bestaat, ontdekte ik afgelopen voorjaar. In mijn brievenbus hier in Washington DC zat een envelop afkomstig van het Amerikaanse ministerie van Financiën met daarin een cheque ter waarde van 1200 dollar waarop een afbeelding van het vrijheidsbeeld en de handtekening van toenmalig president Donald Trump stonden.
De overheid kan alleen maar spenderen als er ook inkomsten zijn, toch? Niet volgens deze nieuwe economische theorie, die aan invloed wint in de wereld.
Ik kreeg het geld omdat ik woon in Amerika, een social security-nummer heb (een BSN-nummer, red.) en minder verdien dan de inkomensgrens die voor deze eenmalige uitkering was vastgesteld. Er werden geen verdere tegenprestaties verwacht. Een paar maanden later kwam er nog 600 dollar, dit keer in de vorm van belastingkorting. Binnenkort kleppert de brievenbus waarschijnlijk weer. Een volgende cheque van 1400 dollar, dit keer namens de regering-Biden, is onderweg.
een horrorscenario?
Voor wie zich druk maakt over nationale begrotingstekorten, een spilzieke overheid of ‘rekeningen doorschuiven naar de volgende generatie’, moet dit klinken als een horrorscenario. Miljoenen Amerikanen krijgen geld dat de overheid met een druk op knop creëert. Er worden niet eerst extra belastingen geheven of bezuinigen gedaan om deze uitgave te dekken. De honderden miljarden die de VS ten tijde van de covidcrisis uittrekken voor economische noodsteun worden zonder al te veel debat bij de staatsschuld opgeteld.
In 2019 maakte journalist Casper Thomas samen met VPRO Tegenlicht de aflevering 'Next generation democracy'. Tegenwoordig is Thomas Amerika-correspondent en woont hij in de Verenigde Staten.
Miljoenen Amerikanen krijgen geld dat de overheid met een druk op knop creëert
gratis geld voor onderwijs, treinen en zorg
Waarom dit minder erg is dan het lijkt, ontdekte ik bij het innen van de cheque. Ik vroeg de medewerker van het bankfiliaal of ik de cheque mocht houden voor mijn plakboek. Dat ging niet, was het antwoord, omdat de cheque naar de Federal Reserve, de Amerikaanse centrale bank moest. Nu is de rol van de FED als geldschepper bekend, maar deze transactie maakte in een klap duidelijk wat precies de gevolgen zijn van de extra dollars die ik op het punt stond in omloop te brengen. De overheid schreef op haar balans $1200 debet bij, en handelde volgens haar grondwettelijk vastgelegde recht als exclusieve verstrekker van Amerikaanse valuta.
De FED, politiek onafhankelijk, maar ondergeschikt aan de Amerikaanse wet, fungeerde als drukpers en koper van de schuld die de VS op zich nam. Volgens hetzelfde mechanisme zou de Amerikaanse overheid uit het niets geld kunnen toveren om onderwijs en kinderopvang te betalen, een netwerk van elektrische hogesnelheidstreinen aan te leggen of te zorgen dat iedereen zijn zorgkosten kan betalen - allerlei plannen die op de lijst van president Biden staan.
Wie deze logica volgt, begeeft zich op het terrein van de Modern Monetary Theory, kortweg MMT, een denkwijze die steeds meer aan invloed wint. Volgens MMT hoeven overheden die soeverein zijn over hun eigen munteenheid zich geen zorgen te maken over hun uitgaven. ‘Het spook van het begrotingstekort bestaat niet echt’, schrijft Stephanie Kelton, de meest prominente voorvechter van MMT in haar boek The Deficit Myth. Modern Monetary Theory and how to Build a Better Economy. Dat tekort kan immers worden afbetaald op dezelfde wijze als het is ontstaan, met behulp van de geldpers.
©
vpro
Frisse wind in economenland
Een frisse wind waait door de economische wetenschap. Stephanie Kelton schaart zich met onder anderen Kate Raworth en Mariana Mazzucato onder een nieuwe school van economen die dogma's als groei, de efficiënte markt en een spilzieke overheid achter zich laten. Kijk hier de aflevering die VPRO Tegenlicht eerder maakte met Kate Raworth. Kijk hier de aflevering met Mazzucato.
Een overheidsbegroting is iets heel anders dan een huishoudboekje
de scheidsrechter kan niet failliet
MMT daagt ons uit anders naar de boekhouding van een staat te kijken. De meesten zien de nationale begroting als een huishoudboekje. Het bedrag dat kan worden uitgeven, kan niet groter zijn dan dat wat er binnenkomt. Gebeurt dat toch, dan moet er geleend worden. Maar een overheid die de munteenheid waarmee het land economisch verkeer bedrijft kan bijdrukken, lijkt in niets op een huishouden. Een regering kan eerst politieke wensen formuleren en vervolgens de budgetten creëren die daarbij horen. Overheidsuitgaven, aldus Kelton, moet je niet zien als een oplopend tekort, maar als een bijdrage aan de economie.
Keltons favoriete vergelijking om dit punt duidelijk te maken is die met een scheidsrechter bij een sportwedstrijd. Die deelt punten uit als er gescoord wordt. Niemand zegt dat de scheidsrechter een tekort aan punten heeft aan het einde van de wedstrijd. Het enige dat telt is hoeveel iedere speler op zijn naam heeft staan.
eigen schuld is geen schuld
In het geval van de dollar, waarvan de totale omloop wordt beheerd door de VS en die ook nog eens wereldreserve munt vormt, is er een extra voordeel. De buitenlandse overheden die schuldeiser zijn, kunnen worden afbetaald door extra dollars te creëren. Ook de FED heeft vorderingen op de Amerikaanse overheid, net als pensioenfondsen, individuele burgers, staatsbesturen en zo nog wat partijen. Zoom uit en je ziet een plaatje waarbij Amerika vooral een vordering op zichzelf heeft. En waarom zou je je druk maken over geld dat je aan jezelf verschuldigd bent?
Door deze bril bezien komt ook de relatie tussen belastingen en overheidsuitgaven heel anders te liggen. In de geijkte economische leer haalt de overheid belastingen op om daar vervolgens uitgaven mee doen. In The Deficit Myth beschrijft Stephanie Kelton haar ‘copernicaanse wending’. Ze besefte dat de fiscus niet eerst aan de slag hoeft voordat de overheid bestedingen kan doen. De overheid is schepper van de valuta, geen verbruiker.
Wat met belastingen wordt opgehaald, wordt in de modellen van MMT juist aan de economie onttrokken. Belasting heffen is nuttig voor veel verschillende doelen, zoals het tegengaan van ongelijkheid of bedrijven aanmoedigen tot verduurzaming (denk aan een CO2-belasting), maar de overheidskas spekken hoort daar niet bij. Wie de noodzaak van belastingverhoging koppelt aan toegenomen overheidsuitgaven, geeft volgens denkers als Kelton een valse voorstelling van zaken.
it's the inflation, stupid
Ook speelt belasting heffen een rol bij het binnen de perken houden van inflatie, een achilleshiel van Modern Monetary Theory waar critici graag op wijzen. Want de overheid kan zich gedragen alsof ze over oneindig diepe zakken bezit, geld in de economie pompen drijft wel het prijspeil op.
Toch wijst iemand als Kelton van de hand dat MMT’ers spelen met vuur door overheden aan te moedigen eerst te bedenken wat een samenleving nodig heeft, voordat er naar de begroting wordt gekeken. ‘Er is geen enkele economische theorie die inflatie zo serieus neemt als MMT’, zei Kelton in een interview met De Groene Amsterdammer. Dat zit zo: in plaats van de hoogte van de staatsschuld als natuurlijke begrenzing van de staatskas te nemen, kijkt MMT naar het inflatiepeil. Zolang dat beheersbaar blijft, hoeft de overheid niet zuinig te zijn.
Er is een grote maar: Modern Monetary Theory bevat vooral lessen voor landelijke overheden die zelf controle over de geldpers hebben. En daar schort het in Europa sinds de invoering van de euro aan. Nederland kan de Europese Centrale Bank niet eigenhandig de opdracht geven geld te printen, zoals de VS dat bij de FED wel kan.
‘Ik schreef meer dan 20 jaar geleden al over de grote ontwerpfout van de eurozone,’ zei Kelton, toen ik haar vroeg wat Europa van MMT kan leren. ‘Op een gegeven moment krijgen investeerders door dat ze geld steken in landen die hun munt alleen gebruiken en niet zelf ook maken.’ Haar voorspelling is uitgekomen, verzuchtte Kelton. Maar de eurozone zou als de VS kunnen zijn, losgekoppeld van de vrees dat het geld op een gegeven moment op is. ‘Het alternatief is wat wij hebben gedaan: staten samen een begrotingsunie laten vormen,' aldus Kelton.
meer of minder begrotingsunie?
En dat lijkt de werkelijke discussie te zijn: in hoeverre Europa bereid is vervolgstappen te zetten richting een begrotingsunie. Die kwestie is een stuk fundamenteler dan de vraag wanneer de broekriem moet worden aangehaald en of na het zuur het zoet zal komen.
Amerika, per toeval of wijsheid, lijkt gaandeweg steeds meer afstand te nemen van het staatsschulddogma. Vlakbij de bank waar ik mijn cheque inde, hing een staatsschuldteller, zoals die wel meer prijken in de openbare ruimte hier, opgehangen door begrotingsconservatieven om de voorbijganger schrik aan te jagen. In de tien minuten die het duurde om mijn cheque te cashen, kwam er op die teller dertig miljoen bij. Je zou kunnen zeggen dat mijn $1200 daar onderdeel van was. Ik liep het bord fluitend voorbij.