In het Westen is het begrip 'waarheid' onverbrekelijk verbonden met de Verlichting. Als sluitstuk van vier uitzendingen over waarheid zoekt Tegenlicht de confrontatie met het verlichtingsfundamentalisme. De Nederlandse filosoof Rob Wijnberg (1982) gaat in debat met de Britse filosoof John Gray.

Diens laatste boek 'Zwarte Mis. Religieus fundamentalisme en de moderne utopieën’ (2007) leest als een pleidooi voor de afschaffing van de utopie. Maar waar laten Westerlingen dan hun universele rechten van de mens en andere traditioneel Westerse waarden? Rest ons niets anders dan bescheidenheid en oneindig cultuurrelativisme.

Volgens John Gray, die jarenlang Europese politieke filosofie doceerde aan de London School of Economics, schuilt er een groot probleem in het vooruitgangsdenken. Elke politieke beweging die streeft naar een zaligmakend einddoel is verdacht omdat dit in het verleden tot grootschalige terreur en bloedvergieten heeft geleid.

Niet alleen het nazisme en bolsjewisme vielen in hun eigen mes, ook de export van het liberaal-democratisch kapitalisme lijkt zijn grenzen te bereiken. Zoals Gray schrijft: “In Fallujah (Irak) ligt het einde van het utopische tijdperk". Het Westen zou bescheidener en realistischer moeten worden. Het moet zich niet laten leiden door politieke ideologieën, maar moet eerder op zoek gaan naar modus vivendi met andere culturen en geloven, en zich verder concentreren op een groenere aarde en duurzame energievoorziening voor de volgende generaties.

Helaas: Westerlingen zijn sinds de verlichting doordrongen geraakt van het eigen gelijk, van de beste kijk op vooruitgang, en niet zelden ook van een hardnekkig gevoel van morele superioriteit. Dit is volgens Gray uitgemond in ´verlichtingsfundamentalisme´. Toen dit zijn krachten bundelde met het christelijk fundamentalisme en neoconservatisme in de Verenigde Staten, ontstond een gevaarlijk mengsel. Want als iets groeperingen als Al Qaeda en de Taliban samenbindt is het wel de afkeer van de Verlichting. Hoe meer het Westen de wereld naar de Verlichting wil bombarderen, hoe meer terrorisme het zal oproepen.

Het gedachtengoed van John Gray lijkt de remedie tégen het verlichtingsfundamentalisme. Hij keert zich tegen uiteenlopende Westerse kruisvaarders als Margaret Thatcher, Paul Wolfowitz, Donald Rumsfeld en George W. Bush. (Voor Nederlanmd zouden we Ayaan Hirsi Ali en Afshin Ellian kunnen toevoegen).

Maar Gray is al net zo uitgesproken over radicale atheïsten. Dat maakt hem niet erg geliefd. Hij wordt een cynicus genoemd, een nihilist en een naïef realist. Want waar kunnen Amerikanen en Europeanen dan nog wél in geloven? Hoe aantrekkelijk is het eindeloze cultuurrelativisme? Of misschien moet de vraag zijn: willen wij zelf onze Verlichtingstraditie behouden of kan ´dé waarheid´ naar de prullenbak van de geschiedenis?

Regie: Jos de Putter
Samenstelling: IJsbrand van Veelen
Interview: Rob Wijnberg
Research: William de Bruijn
Produktie: Miriam Bos/Marga Smit
Eindredactie: Jos de Putter/Doke Romeijn