De kunst die ons bindt

Wat hebben Socrates en Pussy Riot gemeen? Wat is het verband tussen de minirok en Henrik Ibsen? Schrijver Dimitri Verhulst gaat het ons uitleggen in de achtdelige vpro-serie Made in Europe, gebaseerd op de gelijknamige bestseller uit 2014 van Pieter Steinz. Een jaar lang kon Verhulst al reizend door Europa ‘baden in cultuur’, zoals hij het zelf uitdrukt. Hij ontmoet de neef van Virginia Woolf en The Bridge-actrice Sofia Helin, hij gaat op bezoek bij schrijver György Konrad en de oude post-punker Gavin Friday. Dracula, Jules Verne, Malevitsj en Jacques Brel. In Made in Europe vinden ze elkaar.

22 maart 2016 was een gedenkwaardige dag. Regisseur Erik Lieshout kon na een lange voorbereiding eindelijk beginnen met filmen. Het was dezelfde dag dat de aanslagen in Brussel plaatsvonden. Toen op 16 juni in Engeland werd gedraaid, werd een paar steden verderop parlementariër Jo Cox vermoord en toen de ploeg op 28 juni op luchthaven Atatürk in Istanboel landde, moest het bloed in Terminal 2 nog worden opgedweild. Even daarvoor had een aanslag 45 levens geëist.

Europa siddert op zijn grondvesten. In uw introductietekst noemt u het belang van kunst als troost in deze bange dagen. Ik hoop maar dat er mensen zijn die dat inderdaad zo ervaren.
Dimitri Verhulst: ‘Ik weet niet of het bange dagen zijn. We hebben de neiging om 2016 het slechtste jaar in lange tijd te vinden. Dat betekent dat we in Europa wonen. De meeste mensen kennen slechtere jaargangen dan 2016. 2016 viel eigenlijk best mee. Het vertelt heel veel over ons egocentrisme dat we 2016 zo’n slecht jaar vonden.’

Dus met die bange dagen valt het eigenlijk wel mee.
‘Als mensen dat zo voelen, is die angst reëel.’

Jullie begonnen met draaien op de dag van de aanslagen in Brussel.
‘En we zijn geland op de luchthaven van Istanboel enkele uren na de aanslag. Het was er nog niet opgeruimd. We zijn weggegaan uit Istanboel enkele dagen voor de coupe toen de afgesneden koppen de Bosporus in geflikkerd werden op de plaats waar wij gefilmd hebben. We hebben veel tijd doorgebracht in Besiktas. Daar is vorige week weer een aanslag gepleegd.
Je voelt wel: dit is een heel lastig tijdsgewricht. We zijn aan het slalommen langs een hele hoop miserie. Eén vliegtuig eerder en wij waren doodgeschoten op de luchthaven Atatürk. Maar ben ik bang? Eigenlijk niet. Ik erken wel dat het mij kan overkomen. Hoeveel vliegtuigen heb ik genomen deze zomer? Echt veel, maar ik heb er weinig bij stilgestaan. Er was een moment op een luchthaven dat er paniek was. Een kind met een ballon. Die ballon ontplofte. Een seconde voelde je mensen denken: welke kant moet ik oprennen?’

Heeft het rampjaar 2016 nog iets toegevoegd aan de urgentie van de serie?
‘Cultuur is altijd urgent. Het zou geen cultuur zijn indien het niet urgent was. Kijk naar Ibsen. Het poppenhuis wordt ook vandaag nog gespeeld en dat stuk kan nog steeds bevrijdend zijn voor vrouwen.
Niemand moet mij zeggen dat Ibsen niet relevant is en dat het iets van de vorige eeuw of zelfs die daarvoor is. Nee, het heeft nog altijd relevantie. Goeie cultuur is ook urgent zonder dat de actualiteit zich ermee gaat moeien. Maar het is wel dankbaar voor ons dat Europa zo’n beetje op springen staat.’

Wat was uw eigen inbreng? Stond alles al vast of kon u nog iets toevoegen?
‘We hadden natuurlijk een kader, zijnde het boek van Pieter Steinz. Een arbitrair lijstje met dingen die bepalend zijn voor de Europese cultuur, grof samengevat.
Daarnaast heb ik namen ingebracht van mensen die ik absoluut wilde interviewen, zoals Jeannette Bougrab. Ik was ontzettend aangegrepen door het verhaal van die vrouw. Zij is minister geweest onder Sarkozy en was de geliefde van Charb [een van de cartoonisten die bij de aanslag op Charlie Hebdo werd doodgeschoten].
Hij was een heel linkse jongen, een communist. Die twee waren ontzettend verliefd op elkaar en hebben elkaar gevonden buiten het klassieke politieke spectrum. Wij denken zo in links en rechts, maar zij hadden een heel andere manier van denken over politiek. Ik vond dat heel bevrijdend.
Ik ben heel blij dat ik die heb aangebracht. Als ik de beelden terugzie, vind ik het heel relevante televisie en nog altijd aangrijpend ook. De sad ending en het immense verdriet van die vrouw. Het is een ontmoeting die aan m’n botten blijft kleven.’

Tekst gaat door onder afbeelding

Stond dat u voor ogen, relevante televisie maken?
‘Mijn grote droom is dat iemand zonder dat hij zich ervan bewust is dat hij naar een cultuurprogramma kijkt toch verliefd raakt op kunst. Ik zou het heel prettig vinden dat er een jongen of meisje van veertien nog wakker is op zondagavond en denkt: hé, wauw. Ik ga een boek lezen.’

Het begrip kunst wordt behoorlijk opgerekt. Er zitten ook onderwerpen in de serie waarvan je niet onmiddellijk zegt: dit is kunst.
‘Misschien is cultuur een beter woord. Totaalvoetbal stond ook in het lijstje. Dat komt omdat Pieter een beetje voetbalgek was. Ik denk dat de Tour de France veel bindender is in de Europese context, maar dit was Pieters keuze. We hebben er nog wel even aan gedacht om met Guardiola te gaan praten over de esthetiek van voetbal. Had interessant kunnen zijn en daarmee hadden we een ander publiek kunnen aantrekken. Maar we moesten keuzes maken.’

Is het idee van een Europese ziel niet een nogal kunstmatige gedachte?
‘Ja, dat is het ook. Je hoort mij ook nergens zeggen dat er een Europese ziel bestaat. Je mag niet vergeten dat we uiteindelijk een lijstje aan het verfilmen zijn. De ondertitel van het boek van Pieter is: De kunst die ons continent bindt. Daar zaten we mee. We zijn op pad gegaan met die denkoefening: bindt dit ons continent? Ik ben er ook niet helemaal zeker van of wij die vraag degelijk hebben beantwoord. Misschien hoeft dat ook niet. Een filmmaker hoeft niet altijd een antwoord te bieden, misschien is de vraagstelling ook al tof.’

Voelt u zich Europeaan?
‘Nee, daar heb ik geen last van. Ik voel me niks. Ik voel me Dimitri Verhulst. Ik heb niet zoiets als een nationaliteitsgevoel. Ik voel geen enkele opwinding bij het zingen van een hymne. Het raakt mij niet. Natuurlijk ben ik beïnvloed door mijn Vlaamse en Europese cultuur. Maar ik zou mezelf nooit definiëren door mijn afkomst.’

Volgens mij voelen heel weinig mensen zich Europeaan. Die verbondenheid is een illusie.
‘Ik denk het ook. Er zijn wel een aantal dingen die we als ons erfgoed zijn gaan beschouwen en nu die dingen bedreigd worden, gaan we ze omarmen. Onze vrijheid om te zeggen wat we willen en wat we denken, dat wordt door de meeste mensen toch wel als Europees erfgoed beschouwd.
Ik heb er een jaar over mogen nadenken en als ik er iets moet uitpikken dat de hele Europese wereld zou kunnen symboliseren dan kom ik uit bij kinderliteratuur. Omdat wij een continent zijn waar alle kinderen kunnen lezen. Of ze arm zijn of rijk, wit of zwart, atheïst of gelovig, alle kinderen kunnen lezen. Dat is uniek in de wereld.
Onze kinderen kunnen zelfs zo goed lezen dat ze economisch interessant bevonden worden om er boeken voor te publiceren. Dat is denk ik het grootste Europese kunstobject: kinderliteratuur. Dus ik ben blij dat Pippi Langkous in de serie zit. Er zitten ook sprookjes in trouwens.
Als ik op voorhand had mogen kiezen waar ik geboren had willen worden dan is het misschien niet slecht om geboren te worden op een continent waar kinderliteratuur belangrijk is. Terwijl ik zelf nooit kinderboeken gelezen heb.’

Europa roept bij veel mensen vooral weerzin op.
‘Dat mogen ze vinden van mij. Op de dag dat Jo Cox vermoord werd, moest ik een lezing geven op het Bath European Literature festival. Er zaten zeven man in de zaal. Na afloop zei de organisator: sorry, we hebben een fout gemaakt. We hebben European in de titel gebruikt en dat slaat niet aan. Een week later werd de Brexit gestemd.’

U bent zelf nadrukkelijk aanwezig in de serie.
‘Ik vind het verschrikkelijk om naar mezelf te kijken en te luisteren, dat heeft iedereen toch? Je eigen antwoordapparaat is al een ramp. Als je naar jezelf kijkt, zie je al je tics, je hoort al je stoplappen, verschrikkelijk. Maar het lijkt me niet fair om over kunst te praten en emoties te bannen. Hoe zou je dat moeten doen? Ik heb niet dat soort kunstbeleving. Als ik me met kunst bezighoud, kan ik mijn emoties niet uitschakelen. Dus ja, af en toe is het wel eens lollig. Het is goed lachen met mij, hahaha!’

Tekst gaat door onder afbeelding

Hoe is het maken van televisie u bevallen?
‘Televisie zit in een fase van verkleutering, heb ik vastgesteld. Mensen aan de top van de televisie gaan er vanuit dat de kijker achterlijk is. Je moet die kijker aan het handje nemen en daarmee naar het onderwerp wandelen en dan zeggen: beste kijker nu hebben we het over… Vanaf het ogenblik dat je gewoon je ding doet, omdat je er vanuit gaat dat die kijker een intelligentiequotiënt heeft die hem in staat stelt een boterham te smeren, staat er iemand op die zegt: ingrijpen jongens, die kijker is dom, we moeten hem helpen. Ik word daar woedend van. Dus ik heb een paar dingen keihard tegen mijn zin gedaan. Ik ben mee gegaan in dat idee van verkleutering vrees ik.’

Kon u niet gewoon zeggen: dit snappen ze heus wel.
‘Natuurlijk. Een van mijn grote slogans was: dit is damesbladtelevisie. Doe ik niet. Het heeft niet zozeer met de regisseur te maken, dat is een fantastische kerel en we zijn vrienden voor het leven. Het heeft met Hilversum te maken, en met Canvas. Canvas zegt: o, wij Vlamingen zijn te dom voor dit programma. Kan je even zeggen dat we nu in Dublin zijn. Hoezo? Je ziet toch dat we in Dublin zijn? Heb je het accent gehoord van die man? Zie je de Liffey stromen? Daar krijg ik wel een beetje koortsblaren van.’

Kijkt u zelf wel eens televisie?
‘Ik heb geen televisie. Maar goed, televisie is passé. Je kunt op je computer naar van alles en nog wat kijken. Ik ben wel een cinemaliefhebber en op hotel kijk ik wel. Dan zet je die bak aan en dan zie je meestal twee dingen: ofwel ze zijn een hond aan het opereren ofwel er staat iemand in een kookpot te roeren. Die keuze heb je tot een uur of zeven. Daarna zie je mensen achter een lichtbak met een knop waarop ze moeten duwen en een antwoord geven. Dat is mijn beeld van televisie.’