De montage voor de eerste Frontlinie van het jaar is af, klaar om vanavond te worden uitgezonden. We zitten voortaan op de zondagavond, VPRO-avond.
Ik kan er alvast dit over zeggen: deze uitzending is anders dan alle voorgaande afleveringen.
Anders verteld, anders vormgegeven.
En ook, als ik eerlijk ben, een heel ander eindproduct dan we als team van tevoren hadden bedacht.
De aflevering gaat over de laatste Fransman in Niger, in het hart van de Sahara.
Ook deze overblijver heeft na een serie anti-Europese en anti-Westerse staatsgrepen in Afrika geen andere keus dan het land te verlaten.
Het is het einde van Françafrique, de dominante rol die Frankrijk na de onafhankelijkheidsgolf begin jaren zestig in zijn voormalige koloniën bleef spelen.
De aflevering die we niet voor ogen hadden
21 januari 2024
Op zoek naar een filmkarakter
De Fransman die we op het oog hadden voor de hoofdrol in onze aflevering was een stoere natuurfotograaf die al sinds de jaren zeventig in Niger verbleef.
Een Franse Sean Penn.
Vol met verhalen over zichzelf en over zijn werk: van de filmsterren die hij fotografeerde in Cannes tot de roofdieren van de Sahara.
Luid, sigaret in zijn linkermondhoek, minachtend tegen zijn personeel en vanaf twaalf uur in de middag dronken van de anijsdrank.
Een typische Fransman in de koloniën. Een filmkarakter.
Maar, zoals het vaak gaat op dit soort reizen, die Fransman wilde uiteindelijk niet voor de camera met ons praten.
Op het moment dat hij definitief afbelde, leidde dat bij tot ons groot chagrijn. Vooral bij de meegereisde researcher Gijs Swantee, die al weken met hem in contact stond.
Tot hij bij toeval Jacques ontmoette, een Fransman die al 42 jaar in Niger woonde.
Jacques rookte niet. Jacques verkocht kopieermachines. Een anti-held.
Jacques was wel dol op zijn Toyota-terreinauto, waar hij dagelijks aan sleutelde. En dol op het geluid van die brullende motor en van crossen in het rode woestijnzand van Niger.
Bram en Jacques in de groene Toyota-terreinauto (c) Dennis Kersten
Niet naar buiten zonder escorte
Dat laatste had hij al een tijdje niet meer gedaan, door de ontvoeringen en aanslagen door gewapende groeperingen als Al Qaida en Islamitische Staat.
Drie jaar geleden werden zes van zijn landgenoten en de Nigerese chauffeur en gids nog geen uur buiten de hoofdstad onthoofd.
Die jihadistische groeperingen zijn de hoofdstad Niamey zo dicht genaderd dat Europeanen sindsdien niet meer zonder militaire escorte buiten de stadsgrenzen mogen komen.
Nadat hij door de staatsgreep van 26 juli al zijn vrienden naar Frankrijk zag vertrekken, was de lol er voor Jacques af. Hij verkocht zijn huis en zijn kopieerwinkel.
Ik had met hem te doen, terwijl we hem filmden in zijn grote villa, waar de bougainville lui over zijn hoge muren hing.
Hij was zo eenzaam als de oude schildpad die over zijn terrein kroop.
Jacques belichaamde de eenzaamheid van de expat, zoals ik die zelf in mijn twintig jaar op reis soms ook wel heb gevoeld.
De liefde voor die andere wereld, het lonkende avontuur, het hangt maar net af van hoeveel vrienden er nog over zijn.
Het minder goede idee
De aflevering zoals die nu is gemonteerd, is dus niet de aflevering die we voor ogen hadden voor vertrek.
In de twee weken dat ik met editor Chris van Oers aan de aflevering werkte, veranderde alles voortdurend. De volgorde, de toon, de karakters in beeld.
Maar het werd een aflevering over mensen van vlees en bloed die hun hart luchten over hun leven aan de rand van de Sahara. En dus niet een fantasie op papier.
Ik moet denken aan een interview met de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge. Ik zocht hem ooit op in zijn studio in Johannesburg. Die studio noemde hij The Centre for the Less Good Idea.
Het centrum voor het minder goede idee.
Kentridge beschreef in dat interview zijn ‘Torschluss Panik’. Dat is de paniek van de maker, die zich realiseert dat bij elke pennenstreek, ieder gekozen woord, of iedere gemonteerde seconde, de deur naar alle andere opties en mogelijkheden dichtgaat.
Tor Schluss.
Omringd door soldaten op excursie buiten de hoofdstad Niamey (c) Dennis Kersten
Snoeihard oordeel van de zelfcriticus
Kentridge verbeeldde die angst en het gesprek dat hij als maker heeft met zichzelf, zijn ergste criticus. In deze briljante lezing in Wenen laat hij op minuut 27 zien hoe dat gesprek verloopt.
Kentridge tegen Kentridge.
Kentridge, de maker, doet een poging om een neushoorn te etsen.
Onmiddellijk verschijnt Kentridge, de zelfcriticus, die van alles heeft aan te merken.
Die buik, die hoorn, het perspectief, alles kan volgens het snoeiharde oordeel van de zelfcriticus vele malen beter.
Maar het eindresultaat, het minder goede idee dus, zegt Kentridge, is uiteindelijk het beste resultaat. Die is namelijk getest door de werkelijkheid en bestaat nu echt.
Zijn Centre for The Less Good Idea noemt hij een safe space voor fouten en feilbaarheid.
Maken en scheppen is het ideaal laten varen.
Troost voor iedereen die weleens last heeft van faalangst.
Frontlinie: 'De laatste Fransman' wordt vanavond uitgezonden op NPO 2, om 22.05 uur en is nu al te bekijken op NPO Start.
Lees-, kijk- en luistertips van de redactie
- Omdat de genocideaanklacht van Zuid-Afrika tegen Israël bij het Hof van Justitie niet live werd uitgezonden door de meeste 24-uurszenders (met uitzondering van Al Jazeera) verzonnen tientallen acteurs een list. In deze video dragen ze samen alle passages voor in de drie uur durende aanklacht.
- Het luisteren waard is ook Nederland en de apartheid, een podcast van journalist Remco Tomesen en singer-songwriter Joya Mooi - wiens vader vrijheidsstrijder was en lid van het ANC. Zij onderzoeken de geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse apartheid en de rol van Nederland daarin.
- We lazen afgelopen week een hartverscheurende reportage in de New York Times, over de aanhoudende luchtaanvallen in Gaza. Die maken het onmogelijk om de vele doden een fatsoenlijk graf te geven. Nog een tip uit de Times is dit artikel: "Who’s a ‘Colonizer’? How an Old Word Became a New Weapon".
- Tot slot: wil je na het kijken van de aflevering meer weten over de situatie in Niger? ARTE maakte een indrukwekkende documentaire in het noorden van land, waar de Franse multinational Orano uraniummijnen uitbaat. Liever lezen? De Correspondent schreef er al eerder over: "In dit dorp zag ik de verwoestende gevolgen van het uranium dat in onze kerncentrales wordt verwerkt".
Tot de volgende,
Bram Vermeulen