In Nederland zijn beelden van kinderen die seksueel misbruikt worden, terecht, niet toegestaan, maar beelden van kinderen die vermoord worden mag je wél rondsturen en op je website plaatsen. Hoe kan dat? In de vierdelige 3LAB serie Like voor een lijk zoekt journalist Gwen van der Zwan uit wie hier direct en indirect de slachtoffers van zijn. En waarom er zoveel mensen naar extreme geweldsvideo's kijken.
Extreem geweld is populair op het internet, en dat is niet nieuw. Wat wél nieuw is, is dat je het steeds vaker ongevraagd tegenkomt op sociale media, waar techbazen als Musk en Zuckerberg de teugels laten vieren. Steeds meer mensen – ook kinderen – komen er daarom mee in aanraking, of ze het nu willen of niet. In de vierdelige serie 'Like voor een lijk' onderzoekt journalist Gwen van der Zwan waarom extreem geweld voortdurend viraal gaat.
©
vpro
Trigger warning: dit programma bevat beelden van heftig geweld, mishandeling, automutilatie en suïcide(pogingen).
verantwoording
De VPRO heeft een weloverwogen keuze gemaakt om Like voor een Lijk in deze vorm te publiceren. Het programma legt een urgent maatschappelijk probleem bloot: extreem gewelddadige beelden die ongevraagd en ongefilterd op de mobiele schermen van jongeren verschijnen. De VPRO vindt het belangrijk om dit fenomeen zichtbaar en invoelbaar te maken en zodoende het gesprek op gang te brengen over hoe wij als samenleving hierop moeten reageren. In onze uitgebreide verantwoording lichten we verder toe waarom dit programma noodzakelijk is en welke afwegingen we daarbij hebben gemaakt.
Geweld online is nog nooit zo zichtbaar geweest als nu. Zonder waarschuwing verschijnen extreem gewelddadige video’s in de tijdlijnen en groepsapps van jongeren. Ze zien moorden, martelingen en mishandelingen, vaak zonder dat ouders hiervan weten. Dit is niet altijd een keuze – het gebeurt namelijk steeds vaker ongevraagd. De grote techbazen voelen zich niet meer verantwoordelijk om te reguleren of het een halt toe te roepen, integendeel, de moderatie van dergelijke content wordt steeds verder afgeschaald en passende wetgeving ontbreekt. Dit alles met als resultaat dat kinderen en jongeren worden blootgesteld aan gruwelijke beelden die ze daarna niet meer van hun netvlies krijgen.
Voor veel jongeren is dit inmiddels dus ‘normaal’. In WhatsApp-groepen en op sociale media worden de afschuwelijke video’s gedeeld, soms zelfs als ‘challenge’: hoe ver durf je te gaan? De gevolgen zijn zorgwekkend. Het normaliseert geweld en maakt het voor velen steeds minder schokkend. Wat doet dit met jongeren hun wereldbeeld? Hoe beïnvloedt dit hun kijk op leed en menselijkheid? Oudere generaties, die dit niet dagelijks meemaken, beseffen vaak niet hoe groot dit probleem is. Daardoor blijft het gesprek erover uit, terwijl het juist hard nodig is.
De VPRO wil met Like voor een Lijk deze verborgen werkelijkheid blootleggen. Niet om nodeloos te shockeren, maar wel om zichtbaar te maken wat er speelt en waarom dit niet langer genegeerd kan worden. De getoonde beelden in deze serie zijn geblurred om de kijker en de slachtoffers te beschermen, maar maken nog wel invoelbaar hoe diep dit probleem zit. Het fenomeen is geen verborgen randverschijnsel meer, maar een urgente maatschappelijke kwestie die vraagt om discussie én actie.
Het programma ‘Like voor een Lijk’ past in de traditie van de VPRO om jonge makers een stem te geven die relevante en maatschappelijk onderbelichte onderwerpen aan de kaak te stellen. Gwen van der Zwan laat in haar programma zien wat velen niet weten of willen zien, en ook wat niet langer onbesproken mag blijven. Zij vindt dat wij als samenleving moeten erkennen wat er gebeurt en dat we samen moeten nadenken over bescherming, regelgeving en de steeds grotere rol van techbedrijven.
Van der Zwan stelt: Ouders, beleidsmakers en media, het is tijd om in actie te komen. Wie beschermt jongeren tegen deze ongevraagde gewelddadige beelden? En hoe zorgen we ervoor dat extreme gewelddadige content niet nog verder genormaliseerd raakt? Dit is geen ver-van-ons-bed-show. Dit gebeurt hier, nu, op de schermen van onze kinderen. En het stopt niet vanzelf.
afleveringen
Aflevering 1: Ongevraagd extreem geweld op je tijdlijn
Gwen en Tommy kennen elkaar al jaren. Door Tommy kwam Gwen in aanraking met gorewebsites, waar ‘bloedvergieten’ centraal staat. Hij vertelt waarom hij graag naar deze video's kijkt. Gwen gaat langs bij Offlimits, het meldpunt voor online misbruik. Hier ontdekt ze dat het melden van extreem gewelddadige video’s in Nederland geen enkele zin heeft. Zulke content is namelijk niet verboden.
Aflevering 2: Ik kijk suicide-video’s om me minder alleen te voelen
Omdat niet iedere gorekijker dezelfde motivatie heeft, gaat Gwen ook in gesprek met een goede bekende van haar, Ava. Waar gore voor Tommy vluchtig vermaak is, kijkt Ava het om zich minder alleen te voelen. Vervolgens onderzoekt Gwen, met hulp van het Spinoza Centrum waarom zoveel mensen gefascineerd zijn door extreem geweld. Wat maakt het nou zo aantrekkelijk? Dit kan toch niet goed voor ons zijn?
Aflevering 3: Gore lijkt op drugs, het gijzelt je brein
Gwen krijgt de breinuitslagen en begrijpt nu beter waarom mensen, wanneer ze geweld zien, gebiologeerd blijven kijken. Het brein geeft een vergelijkbare reactie als wanneer je xtc slikt, parachutespringt of moet vechten voor je leven. Begrijpelijk dus dat Tommy, Ava en miljoenen anderen zich bezighouden met zulke video’s. Hoe ervaart Gwen het kijken naar heftig geweld eigenlijk zelf? Om dat uit te zoeken laten Ava en Tommy haar video’s zien die voor hen heel intrigerend waren.
Aflevering 4: Waarom is er in Nederland nog steeds geen wetgeving?
Gwen heeft veel geleerd over waarom geweld populair is op het internet, maar een belangrijk deel ontbreekt nog: de mensen die slachtoffer zijn van gorevideo’s. Gwen spreekt met een overlevende van de aanslagen in Christchurch in Nieuw-Zeeland en met nabestaanden van een virale geweldsvideo. Ook brengt Gwen een bezoek aan Slachtofferhulp, waar een speciale tak is opgericht voor mensen die slachtoffer zijn van virale geweldsvideo’s. Tot slot doet Gwen navraag bij de oprichter van de goresite LiveLeak, die zijn handelen motiveert met een beroep op vrijheid van meningsuiting.
Gwen van der Zwan: 'Ik maak me al lange tijd zorgen om Tommy en zijn gewoonte om naar gewelddadige video’s te kijken. Via hem werd me duidelijk hoe groot de groep mensen is die dit soort beelden bekijkt, hoe makkelijk toegankelijk het is en hoe schokkend de inhoud is. Nu zowel X als Meta besluiten de moderatie te beperken en ik op sociale media voortdurend dergelijke video’s voorbij zie komen, vind ik het tijd om de ernst en omvang van dit probleem in beeld te brengen – een probleem dat zich inmiddels verplaatst naar kinderen die nietsvermoedend op TikTok scrollen. Ik wil een krachtige boodschap afgeven: gore bestaat, dit is hoe extreem het is, dit zijn de slachtoffers, en: er had al lang wetgeving moeten zijn.
Gedurende het maken van dit programma was ik zwanger en afgelopen maand ben ik bevallen van mijn eerste kindje. Tijdens het maken van deze serie ontdekte ik dat video’s van babymoorden een categorie op zich is. Daar heb ik wakker van gelegen. Er waren ook muziekjes onder martelvideo’s die ik niet meer uit mijn hoofd kreeg. Het was soms zwaar, maar ik ben er ook trots op. Want als mensen massaal wegkijken, ikzelf inclusief, blijven we denken dat het wel meevalt en tolereren we in zekere zin dat dit gebeurt.'
©
vpro
©
vpro
over de maker
Gwen van der Zwan (1990) is schrijver, documentairemaker en journalist. Ze schreef onder meer voor Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer, werkt aan een tweede boek en was als host en researcher betrokken bij verschillende documentaires. In 2020 ging ze undercover als journalist op het livestreamplatform Twitch om onderzoek te doen naar de complexe rol van vrouwen daar. Haar ervaringen vormden de basis voor de documentaire Amstergwen, waarmee ze prijzen won op verschillende filmfestivals. Gwen gebruikt zichzelf vaak als instrument om onderbelichte, vreemde of schokkende werelden te onderzoeken.
colofon
regie
Gwen van der Zwan
producer
Casper Boon
eindredacteur
Thomas van Manen
camera
Aziz Al-Dilaimi
geluid
Daniel Berends
Tim Marsman
Thomas Meijer
edit
Robin van Ryckeghem
audiomix
Mees van der Wal
kleurcorrectie
Mengwerk
met speciale dank aan
Tommy
Ava
Tomas Knapen
Nancy Felipa
Amélie Sieuwerts
Temel Atacocugu
Loissanne Kaal (Offlimits)
Evy Khouw (Namens de Familie)
